Flipkart will focus on personalised offering by using backend data intelligently to give best shopping experience to customers

Flipkart to focus on personalised offering

Flipkart will focus on personalised offering by using backend data intelligently to give best shopping experience to customers

E-retail giant Flipkart on Wednesday said it will focus on personalised offering by using backend data intelligently to give best shopping experience to customers.

The e-commerce major claims it has a customer base of 45 million. The company will also focus on automating its supply chain to reduce shipment time and increase accuracy to ensure zero customer complaint.

“We want to use data smartly and intelligently at our backend for personalisation in customer offerings, service offering, supply chain offerings. We have regular customer base of 45 million. We will use technology... we will look at buying behaviour and preferences of customers and then personalized our offerings. If we use data, which is available with us, intelligently, we will be able to give best shopping experience to customers,” Company’s VP, Business Development, Adarsh K Menon said in Chandigarh on Wednesday.

Menon said that the company was focusing on automating supply chain to increase accuracy and drive greater speed. Asked about some reports of customers complaining about not getting products what they ordered, he said, “If you look at our daily or monthly scale, it is very big. But mistakes do happen but it is minority, it will be very small. But the idea is it should not be there,”.

“We have customer friendly policies like cash on delivery and easy returns within 30 days,” he said. The company has also started 24-hour Immediate Payment Services wherein payment will be made to customers within minutes as soon as products reach warehouse.

Menon said that 10 million customers visit Flipkart every day and average 4-5 lakh shipments are made per day across the country with electronic, lifestyle and home categories having bigger share in it. He informed that company can deliver products in 13 cities within a day while in 50 cities it can deliver product next day.

Company also announced the launch of ‘FlipkartConnect’-a campaign designed to educate and create awareness amongst customers in Punjab about the benefits of online shopping. With over 2 lakhs customers, Punjab is one of the fastest growing regions in North India and witnessed close to 8% month-on-month growth.

Infact, Ludhiana, Jalandhar and Chandigarh have emerged as the top performing cities in this region, he said. The latest trends reflect that shoppers across all age groups-especially students and young professionals are increasingly shopping via mobile app from the cities in Punjab.

Today, close to 80% of the traffic comes via mobile and new app features like ‘FlipkartImageSearch’ and ‘FlipkartPing’ are used extensively by the shoppers in Punjab especially while shopping for lifestyle products.

“Our customer base in Punjab has been growing exponentially over the last one year...the massive app adoption amongst customers, especially the youth in this region reflects the latest way in which people are shopping in Punjab. Cities like Chandigarh, Ludhiana and Jalandhar are our top performing markets and we foresee more and more customers from this region joining the online revolution,” Menon said.

A culture that nurtures talent



Finding the right talent is one thing, but retaining it is quite another. That's where culture comes into play
In today's complex and evolved workplace, workplace, talent is the critical driving force behind the success of an organisation.For any company , people are its assets and, if managed correctly , right assets always create lasting value.Just like a technology patent, a proprietary process, or a strong brand, talent is the true asset of an organisation.

As per a study by the World Economic Forum and Deloitte Touche Tohmatsu, there is a worldwide dearth of talent resulting in as much as 10 million jobs in the manufacturing sector unfulfilled. Despite high unemployment rates across the world, shortage of talent and the right skills is an epidemic globally . Finding right talent is only half the problem solved; retaining and nurturing that existing talent is another ballgame altogether. The culture of an organisation therefore, plays an important role in achieving both these objectives. The value of human capital is high for a healthy and profitable organisation. However, it is an organisation's culture that becomes the strategic rope that binds talent together.The culture of an organisation entails a balanced mix of employee-friendly benefits and policies, engagement initiatives, proven career paths, diversity and a lively vibrant environment that fosters fun and creativity . Senior leadership also plays a significant role in being role models. These days, organisations are serious about creating a strong, transparent, collaborative, rewarding and productive work culture that is meaningful to their employees. In times to come, organisations will need to push themselves to find new ways to foster this kind of environment and differentiate themselves from their competitors.

It is not only the culture that reflects the success of talent management in an organisation, but also ensuring that the right people are in the right roles.This requires a strong understanding and accurate assessment of the talent in the organisation, their skills, capabilities, their motivation as well as their developmental needs. Talent needs to be nurtured with a high focus on learning and development; else, there is a danger of disengagement or stagnation. Employees need to be coached to constantly evolve themselves, rediscover their capabilities and take risks with alternative career paths in order to reach career objectives.Employee engagement and high performance are outcomes of a strong alignment between an individual's and the organisation's goals.

The talent teams in organisations have a crucial job to do--not only do they have to build robust and transparent processes around ensuring these talent requirements are met, but they also need to ensure that managers and leaders have equal ownership in the talent agenda.

Flying above the gender gap



INDIA'S AVIATION INDUSTRY ENCOURAGES WOMEN TO PURSUE PILOTING
The Indian aviation industry promises huge growth with the introduction of new airlines, modern airports,foreign direct investments in domestic airlines and cutting-edge technology.With the arrival of new international airlines and the removal of the 520 rule that did not grant Indian airlines clearance to fly internationally until they completed five years of operation and had a fleet of 20 aircraft,growth opportunities are developing in the Indian aviation industry.Due to the increase in demand,piloting has become an attractive career choice for women.

India currently has roughly 600 female pilots and the number is increasing annually.Until recently, piloting has never been thought of as a full-time career for women.However,the thinking around suitable careers for women has changed,and one way Indian women have embraced the change is training to become pilots.India is ahead of many other countries by creating education opportunities for men and women,resulting in major airlines employing 11 per cent of female pilots while the global average is only 3 per cent.It is admirable to see women creating a positive change in the industry by choosing a piloting career in what can be a stressful,maledominated industry that requires costly training and has the added pressure of long hours away from family.

The aviation industry is working to upgrade flight skills in the country.Becoming a pilot requires technical training with an academic background in physics,math and earth sciences.With sufficient training and experience,pilots can earn a commercial pilot licence,which is given by the Directorate General of Civil Aviation.AJ Aviation Academy (Bangalore),Indian Aviation Academy (Mumbai),and Rajiv Gandhi Aviation Academy (Hyderabad) are some of the top institutes in the country.Alternatively,major airlines in India train their own pilots by providing cadet pilot training,or arrange for it with the CAE simulator company in Bengaluru which provides A320, B737 and B777 training.Pilots can receive a commercial pilot licence and type rating training,and possible career options include working as commercial,cargo and business jet pilots,as well as air ambulance,air force and government service pilots.

Although more aviation career opportunities are developing for women,there are still challenges for women to reach the Pilot-inCommand (PIC) and First Officer positions.India will need to address the long-hours culture and create better maternity and childcare options to permit more women pilots to reach seniority,the lack of which is a common complaint amongst women working in the aviation industry. Industrial bodies such as Indian Women Pilots Association,International Society of Women Airline Pilots and Institute for Women of Aviation Worldwide are constantly striving towards retaining and growing women's interest in pursuing a career in the industry.As India's socio-economic situation evolves and the manpower demand continues growing,we will see more women choosing piloting careers in aviation.

Indian parents among top three on the 'lighthouse parenting' ladder 


Indian parents play a key role in shaping the career paths of their children, according to a global study released by LinkedIn.The research was commissioned by LinkedIn.Opinium surveyed 20,176 adults (15,227 current workers and 11,492 parents of workers) between August between August 26 and September 3, 2015 in the following countries: UK, US, Canada, Australia, Germany, France, China, Japan, Hong Kong, Singapore, Spain, Sweden, Brazil, Ireland, Netherlands, Italy, India and New Zealand. 1,000 adults were surveyed from India (866 current workers and 507 parents of current workers).

KEY FINDINGS:

The study revealed that, 82% parents are involved in deciding their child's career; this is the strongest after completion of the child's education; India is amongst the top three countries following this trend, with Brazil highest at 92%, followed by China at 87%; Indian parents continue to be involved in their child's careers even after their education, 84% Indian parents stated that they were aware of what their child does on a day-to-day basis at the workplace.This is higher than the global average (77%); The professionals surveyed stated that their parents have given them about the right amount of career advice (44%); 44% younger professionals (aged 18-34) wanted parental guidance on which subjects to take up at the university. This trend continued even in their careers, with the same group seeking guidance on how to deal with workplace issues; The study shows that Indian parents are committed to guid ing their children in their pro fessional journey without over stepping boundaries and be coming over involved. One in two professionals stated that their parents stopped giving advice at the right time. Giving the right amount of advice, knowing when to step back, stopping at the right time, all indicate that a sufficiently large number of Indian parents do demonstrate lighthouse behav iour. This is further borne out by the fact that 37% of the professionals surveyed en dorsed this by describing their parents as “Lighthouse Parents“ , e which is higher than the global average of (29%). “Light house Parents“ is the term for a new style of parenting which inspires parents to remain a beacon of encouragement and s advice without being too over bearing or taking too much of a step back; 41% of professionals speak to their parents during work hours more than once a week to update them on their work-life.

JUST ARRIVED - Work-life balance: Still a sore subject?



Work-life balance continues to be an evolving topic for India Inc, according to Randstad Workmonitor Survey Wave 2, 2015. Changes in demographics with increased diversity at the workplace, including twoearner families, suggests that work-life is becoming an increasingly important issue.

KEY FINDINGS:

A whopping 74% of the respondents of the survey indicated that their employers expect them to be available outside regular office hours; 78% of the employees mentioned that they are also expected to be available by phone and email during holidays as well; 64% of both, male and female respondents indicated that they do feel extremely pressured to do so, which clearly reveals the increasing work-life balance issues among India Inc. China and India rank well above the global average on both statements; 69% of the survey respondents mentioned that they sometimes deal with private matters during working hours.Male respondents reflected this trend a little higher (70%) than female respondents (67%); 76% of the employees mentioned that they do not mind handling work-related matters in their private time and a staggering 75% from India indicated that they do this because they would like to stay involved. Almost an equivalent number of male and female respondents opined the same.

OTHER KEY FINDINGS FROM INDIA:

Job satisfaction level: 83% of the respondents were satisfied with their employers; Likelihood of job shifts: The appetite to change jobs (applying and actively looking) dropped to 21% in India (compared to 24% last quarter). 19% of the respondents are passive job seekers; Actual job change: This quarter, the survey reflected the highest actual job change in India and Malaysia. 50% of the survey respondents from India mentioned that they have changed their jobs in the last six months and this trend is really high within the age group of 25-34 years; Job loss fear: Among Indian employees, the job loss fear has increased to 23% over the last quarter, indicating diminishing confidence among them; Focus on promotion: Men and women have an equally strong focus on getting a promotion. 46% men and 47% women employees who participated in the survey indicated the same.

CHARTING THE JOURNEY FROM `TRAINABLE' TO `EMPLOYABLE'

 A `skilful' strategy

CHARTING THE JOURNEY FROM `TRAINABLE' TO `EMPLOYABLE'

Recent signs of a strategic policy shift from education to employability could go a long way in establishing India as a global HR engine. By 2020, India is estimated to have 850 million people in the working age group, accounting for 28 per cent of the global workforce. If this 850 million is made employable, India has the potential of becoming a leading source for skills. However, skilling 850 million people is by no means a simple task. It will require application of a carefully thought out strategy for desired results.

There are two approaches that seem essential: the first is to closely align capacity building to emerging industry needs; the second is to ensure that the solutions are scalable and the investments required to scale are not linear. Translated, this means creating skilling programmes in sectors where the demand is going to be the highest and therefore Public-Private Participation (PPP) to develop appropriate standards, curriculum, faculty and certification processes. When these programmes are deployed in close proximity to the industry, the outcomes will be better. In addition, these programmes must use inexpensive and scalable technology such as cloud-based learning programmes that can be customised at minimal cost; inexpensive open source software to create engaging and immersive modules for self-paced learning; and mobile networks for anytimeanywhere distribution.

The recent 10th Annual Talent Shortage Survey from Manpower Group showed that filling skilled jobs was one the biggest challenges before global businesses. This problem is not unique to India. However, of those surveyed, 58 per cent from India said that filling jobs was difficult.This is against the global average of 38 per cent. Clearly, India has a bigger problem than many other parts of the world. Hence, the urgency to develop and deploy professional skill development programmes and processes cannot be over-emphasised. This is especially true for skill development in rural India where we need to build capacity to ensure higher employability. To address the needs of an expanding labour market from various perspectives, the last budget most encouragingly allocated Rs 1,500 crore for skilling rural youth under the Deen Dayal Upadhyay Gramin Kaushal Yojana which is expected to create increased demand for skilled labour and better credit management. However, to achieve impact at scale, the convergence of management, monitoring and quality assurance frameworks with other skill development initiatives is a must. A case in point is the National Skill Certification and Monetary Reward Scheme branded as STAR (Standard Training Assessment and Reward) with Rs 1,350 crore allocated for motivating the youth to join skill development programmes through monetary rewards.

The fast emerging concept of `blended model of learning' should work especially well for rural skilling needs. Combining online and classroom instruction, this model integrates the socialising opportunities of a classroom with the flexibility of online learning, freeing up the student's time for family obligations, part-time jobs and other pursuits. International studies have indicated that a blended model leads to lowered dropout rates. However, for blended models, there is a clear need to establish a robust infrastructure ­ technology, curriculum, content, faculty, collaboration with academia, physical facilities and industry linkages. While most of the developed economies are ageing, India has the distinction of being one of the youngest nations with 54 per cent of its population below 25 years. Let's join hands to ensure that India reaps the power of its numbers.

(Almost) error-free employees

HOW TO PREVENT ON-THE-JOB ERRORS AND ENSURE EFFECTIVE PERFORMANCE

Errors by employees are an inseparable part of corporate life.While some errors are insignificant in nature,a few of them may lead to dire consequences for a company depending on the nature of its business.Some of the long term consequences could be loss of sales,deterioration of customer relations and brand image,lowering of product or service quality,and decline in productivity.

Sometimes,a company puts in far more efforts in finding out “who is to blame?“ rather than “what caused the error?“ While some common reasons for errors across organisations and industries may seem to be an employee's lack of attention to detail,physical or mental fatigue and persistently high workload, these factors are often symptoms of a deeper problem rooted in systemic deficiencies.Below are a few simple steps to ensure that common systemic problems that lead to frequent errors are avoided:

Hire the best fit: The focus should be on hiring a person who best fits the job profile.To ensure the best fit and low attrition, it is equally important to be cautious of candidates who lie higher on the spectrum than what the profile demands, as it is critical to filter out candidates who lie below the benchmark. For such an evaluation to take place with objectivity, it is vital that appropriate job analysis is conducted and assessments are designed accordingly.

Focus on training: Well-directed training is the next important step.The idea of job specific training should be to ensure that an employee is provided with the required information and mentoring to take up the job responsibilities with confidence and without hassles.Periodic identification and addressing of training needs of existing employees is also important for engagement,retention and growth.

Allow flexibility to manage workload: People have varying capacities of doing different tasks.

A way of ensuring less errors or mishaps,sometimes,is to focus on the outcomes and allow employees the flexibility to manage the workload in their own way.

Focus on errors,more than the employee: If an error has occurred,the focus should be on addressing its root cause and fixing it rather than penalising the employee.

Ensure an effective work environment: Even a well trained and highly skilled employee is prone to making mistakes if heshe has to work in an environment that hinders work performance.

Emphasising the points above and looking at errors as reasons for improvement rather than debilitating factors can lead to long-term solutions for addressing workplace mishaps and improving systemic processes.

HR FOR the customers


CUSTOMER-CENTRIC HR IS THE NEXT FOCUSOF THE INDUSTRY

With rapidly changing dynamics of modern day businesses, the way organisations interact with customers is fast transforming. This trend brings to fore a pertinent industry concern of whether HR professionals can build organisations that are receptive to the reality of what customers want.

To elucidate this better, let's take the example of an ecommerce enterprise. When prospective buyers log in to a shopping portal, whether their visits are converted into purchase depends on several factors. The obvious ones include the inventory available, competitive pricing, and the variety offered.However, equally important are experiential factors such as the ease of performing a transaction and settlement of after-sales customer concerns. The latter set of factors will largely determine if the customer will return to the portal and recommend it to others.It has, thus, become imperative for organisations to enhance customer experience and use customer feedback to form the t basis of how businesses are run.The key is to adopt a customercentric approach to just about t everything an organisation does.For HR, this translates into creating and fostering a culture i that is outward facing and f customer-oriented.

Going by the definition, while t customers may actually be outsiders, in reality, they act as the single most significant stakeholders.

The shift from an inward-facing approach to a customer-centric one has been largely driven by the innovative nature of services that are being directed to consumers these days. Startups and e-retailer chains are re-writing the rules of the trade which is also re-defining workplace policies and culture.

Increasingly, job descriptions and KRAs are being aligned to the customer experience organisations intend to offer. This makes everyone, ranging from the CEO to the front staff, responsible for the value proposition they deliver to the customer. There's also a trend of reaching out to customers to understand their needs and fulfill the same through tailored offerings. Avenues are being created that allow customers to rate their experience and share feedback. Insights generated are being leveraged to improve customer satisfaction policies.Organisations are going all out to the extent of even aligning their talent management and acquisition strategies around the impact they want to make on their customers. Performance metrics and reward and recognition frameworks are also being redrawn to have an element of customer focus. On the forefront of this dynamic shift are enterprises that have emerged over the past decade. Cognizant of the competitive advantage it offers, telecom companies, banks, ecommerce businesses and airlines have emerged as trendsetters in this space.

Driving the focus on customers while addressing core employee issues may seem to be a tall ask from HR professionals.

However, a balance between the two agendas can help employees succeed and keep the customers smiling.

The art of retention





DID YOU KNOW THAT THERE ARE FIVE FACTORS THAT INFLUENCE WHETHER A MILLENNIAL WILL STAY ON OR QUIT? 

 

With millennials, better known as Gen Y (the generation born since early 80s till late 90s) becoming an increasing part of the talent pool and the leaders of tomorrow, talent retention, today , has become a far more complex proposition and a different challenge altogether. Creative, confident and impatient are the three dominant characteristics of millennials and their traits are markedly different from the preceding generation Gen X. This is a generation that has grown up with the Internet, social media, and gadgets along with huge exposure to all sorts of information, which has enabled them to form their own world-view. This is a generation which sees hierarchy very differently , where respect is not a function of age or position but ability.Thus, a senior has to earn respect, not command it. They need to look up to you and they do not want superiors behaving like conventional bosses, but as a friend, philosopher and guide. It's a generation that delivers, but wants flexibility in work hours. They are committed to work and deadlines, but have an inherent disregard for regimental rigmarole. This is definitely a generation in a hurry to learn, deliver and move on and here lies the big challenge as organisations look at fresh talent infusion not only to ensure sustained productivity , but also smooth business continuity and future leadership. World over, talent retention figures high on the agenda of a progressive organisation; in India, more so as employee turnover is much higher than the global average and the highest in Asia. Companies are trying to discover ways to stem the tide as high turnover leads to many undesirable consequences ranging from work environment instability to revenue loss and, in the worst case scenario, involving highly talent-centric sectors a severe business setback with competition gaining an unbeatable march.
To me, the key to talent retention lies in understanding the composite psyche of millennials. Today, if an HR person fails to take Gen Y's psyche into account, he is bound to feel frustrated or even fail. This generation has certainly thrown up new challenges when it comes to talent retention. The penultimate factor in talent retention today lies not in “what an organisation can offer“ but in understanding “what does Gen-Y want?“ -The author is group CHRO, Bhartiya Group 

HERE ARE THE FIVE MOST CRITICAL FACTORS IN TALENT RETENTION TODAY: 

CORPORATE CULTURE:
In the age of social media,reputation today flows seamlessly.If an organisation is branded as anything,but progressive and cool,Gen Y will shun it.It applies as much to a conventional brick and mortar entities as to new-age platforms.Gen Y values a corporate culture which lets them learn quickly,has an open culture and shares its growth plans with them.Gen Y certainly wants to know where they fit in the overall scheme of things and what the future holds for them.They ideally want an organisation which offers them ample personal and professional growth opportunities. 

COMPETITIVE SALARIES AND REWARDS:
For Gen Y,competitive salary is a given.The logic that competition is bigger and has greater revenue so it can afford to pay more and offer greater rewards to its employees than we do,no longer cuts ice with Gen Y.Sooner or later,they will move, if compensations are not matched competitively. 

RECOGNITION PROGRAMMES:
Given the rising affluence and explosion of social media,Gen Y has grown up in a very different environment than has been the case with previous generations.Recognition and not reprisal has been the driving factor for them to achieve excellence.This is the kind of environment they also expect from an organisation.Recognition programmes,today, play a key role in employee retention. 

CHALLENGING WORK ENVIRONMENT:
Gen Y, more than any previous generations, are graduating with a dynamic mix of academic and work experiences that have them positioned to contribute from day one.They are not interested in boring jobs they seek challenging work right from the start. 

WORK-HOUR FLEXIBILITY:
Gen Y professionals also see themselves doing work everywhere except in a cubicle. Gen Y definitely wants flexible hours and schedules because they are great believers in work-life balance and want to live life to the fullest. Jobs, today, need to factor in such changing personal traits. 





7 Unthinkable Jobs In India That Surprisingly Exists

India ranks in second as the most densely populated country inhabited (dependent territories). So naturally work force is bound to overflow by a large number.

We all can’t be doctors or engineers, but while many refuse to take no for an answer and wait in line for an opening in an already overcrowded job sector, others make the best out of the situation.With that being said, the list presents itself as some of the most exquisite occupational ideas that have been brought to society.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Transgenders entertain at weddings

It is considered an auspicious moment for Transgenders to bless Indian wedding with their performance. In addition, these transgenders also make an income by blessing a new born at houses.

Mumbai Dabbawalas

In the bustling city of Mumbai, the work force of Dabbawalas is seen to have made the work load of housewives a whole lot easier. The fresh catering service has become so successful so much so that it has become a unique professional that is much loved by business schools and national and international organizations.

Snake Charmers

 India has been dated centuries back as the land of the snake charmers. Athough a majority of it has gradually declined, there are still a handful of snake charmers that carry on the tradition even today. Furthermore besides earning an income from this profession, snake charmers also play an important role in snake conservation movement as they know the whereabouts of snake species.

Baraatis for Rent

 Weddings are a big occasion in India and while they may be brought about in such a manner, Baraatis are hired as well wishers so as to increase the guest count while making the celebration grander. The unique concept of hiring rented Baraatis is practiced largely in Rajasthan.

Shoe Keepers

At religious places and shrines visitors are often asked to keep their footwear outside before they enter in order to preserve the purity and sanctity of the place. It is for this reason that shoe keepers have earned themselves a job by looking after shoes from getting stolen or lost.

Knife Sharpeners

 With the amount of items and spices needed in Indian food, it isn’t surprising that knifes often need to be sharpened, that’s where Knife Sharpeners come in. This profession carried forward from ancient days still manages to sell its valuable skills by taking  discarded blunt knives and  instantly regain their task by sharpening them for further usage.

Mourners for rent

Well as you all already know that occasions like wedding are normally a big thing in India so are funerals and since Baraatis are taken for weddings, Mourners are hired for funerals in Rajasthan. Here these people are hired to accompany one to a death ritual as well as mourning on behalf of the family. This is mainly  pertaining to the upper caste people.

List of INDIAN UNIVERSITIES AMONG WORLD'S TOP 200

QS WORLD UNIVERSITY RANKINGS 2015 - 16 - INDIAN UNIVERSITIES AMONG WORLD'S TOP 200





Since its launch in 2004, the QS World University Rankings remains a ma jor news event around the world. And they matter enormously to academics, university managers, students, alumni and other key groups in higher education. As with any ranking, the big names near the top are the first to attract attention. We find that the Massachusetts Institute of Technology is still the world's top university. It has near-perfect scores on five of our six measures, but falters on our indicator for international students where it gains a mere 95.5 out of a possible 100. It is 62nd in the world on this measure. In second place is Harvard, which also performs extremely well in all the indicators, except for the proportion of international students. The top 20 we see here is dominated as usual by an array of household-name institutions in the US and the UK. US universities take 10 top-20 places and the UK five. Two of the others are in Switzerland, two in Singapore and one in Australia.
There is bound to be close attention to the effects of this year's major improvement to the rankings, the faculty-level normalisation of our citations count. The intention is to counteract the ferocious publish-or-perish culture of the biomedical field, and in the natural sciences, by equalising the effect of citations in the major areas of academic life.
For this year, its effects can be seen most starkly in the improved standing of institutions with a strong emphasis on the social sciences and the arts and humanities. Most striking is the rise of the London School of Economics from 71st place to 35th, driven by a rise in its citations ranking. In general, the effect of this change on large universities with a comprehensive range of subject provision ought to be broadly neutral.This applies to most of our topranked institutions, so there have been few if anyearthquakes in the upper reaches of these rankings.
However, universities with a strong emphasis on the biomedical sciences lose the advantage afforded by our previous methodological approach in counting citation per faculty.
The most visible example is Imperial College, London. It has fallen from the number two position to eighth. The main reason is indeed the fall in its citation per faculty member indicator, as a result of the normalization applied to this measure. This is the only one of our six measures on which Imperial does not have a near-perfect score.
The other startling result near the top of these rankings is the rise of Nanyang Technological University in Singapore. NTU is up 26 places to 13th, one place behind the National University of Singapore, making NTU much the newest top university in the world.In addition, it has proved possible for medicine-intensive universities to offset the effects of the citations changes by improving elsewhere. Examples include Johns Hopkins and Yale in the US. They both lost out in the citations reform, but have fallen less than might have been expected by doing better on other measures.
This new approach to citations allows us to look afresh at the relative standing of world higher education systems. One example is the possible rise in the standing of Asian higher education. Across the region, universities have been the focus of massive political emphasis, and of substantial financial investment. We have already seen that Singapore's commitment to learning and research is a success, with two top-20 universities in this ranking.
These rankings show little material change in the standing of universities in Japan, Korea or Taiwan. The main winners are in China and India. China's two top institutions, Tsinghua and Peking universities, are up by 22 and 16 places respectively to 25 and 41. In India, seven of the Indian Institutes of Technology are up this year including top-rated IIT Delhi (179th) which breaks into the Top 200 for the first time ever. As a general rule, engineering and technology attach less importance to citations than science and medicine. The top Indian institution is the Indian Institute of Science Bangalore. It is a new entry at a praiseworthy 147, having satisfied QS that its work is broadly-based enough to be included in our global ranking.
Ben Sowter, QS head of research says “India's universities have clear strengths in technology and natural sciences, and with the historic emphasis on medical research now neutralized, are reflected in their rightful place in this year's tables. On a cautionary note, however, it's important to highlight that the trend in a number of key measures remains downward, so to retain and improve upon this year's results, the Indian Higher Education establishment must not be complacent, and must continue to drive for greater international recognition.“
There are 14 Indian institutions in the QS World University Rankings and half of them are among the global 400. While the IITs and the Institute of Science have all progressed in this edition, the large comprehensive universities, such as the University of Delhi and the University of Mumbai have lost ground, principally because of the normalisation by faculty applied to the research indicator but also due to deterioration in other dimensions as well.
The University of Delhi features among the world's top 200 in the Social Sciences & Management (191th) and Arts & Humanities tables (176th) while Jawaharlal Nehru University is the leading Indian university in this area (168th). Unsurprisingly, Indian institutions excel in the Engineering & Technology area, with five IITs among the Top 100 in the world while they also have a fairly strong profile in the Natural Sciences.

Essential fashion tips for women to nail an interview





Dressing for an interview is a tricky affair. After all, your attire makes the first and a lasting impression on the interviewer. While men mostly dress in a pair of formal trousers, ladies could be a little experimental.But at the same time, they have to be careful not to go overboard with it.You have to be careful about your appearance and mannerisms among everything else. So, it is important to keep a few things in mind to nail an interview and leave a longlasting impresssion. Here are some tips that will help you in doing so perfectly . 

 

PICK UP SUITS AND SKIRTS IN SUBTLE COLOURS
Select subtle colours like grey, navy, brown or off white. Colours like crimson and indigo are too bright for formal occasions like a job interview. You can choose between trousers or a skirt.The thumb rule when it comes to wearing a skirt to an interview is that the hemline should not be more than three fingers above the knee-length. Choose a light coloured blouse or shirt. Pastel shades of blue, pink and purple are the safest of choices.
 
AVOID CHIPPED NAILS
Half chipped-off polish give an impression of a disorganised personality to employers. So, if you run out of time or money to get a good manicure done before the interview, at least make sure that your nails are free of polish and shortened neatly. Long, chipped-off nails look sloppy. Keep an enamel shiner handy to give your nails a last minute touch up. If you are keen on wearing a nail polish, opt for muted colours.
 
KEEP THE MAKEUP TO THE MINIMUM
Garish makeup is a strict nono. Nude or light makeup is the best thing to opt for. Play up your favourite feature on your face but don't overdo it.For instance, you can apply a thin liner but don't use any eye shadow. You can wear a cat eye liner but tone it down. Don't go for smokey eyes. For the lips, use light shades. The blush should also be just a dust-off. Keep it as natural as possible.
 
A NEAT HAIRDO IS A MUST
When it comes to settling for the best hairdo to nail an interview, the most important and wise thing to do is to select something that you are comfortable in the most. If you have unmanageable hair, the best way to tame it is to tie it into a neat bun. If you have short hair, comb it neatly and tuck it behind the ears. Prevent your hair from going all over your face. Clip it up properly so that your face is clearly visible to the interviewer.
 
CHECK YOUR BRA STRAP
If you are wearing a sleeveless dress to the interview, make sure that your bra straps are in place before entering the hall. It is always advisable to wear fitting bras with straps that are tight enough to stay in place. Ditch your loose innerwear that day. A fashion mishap at an interview could be much more distracting than you can imagine.

Dentistry

DENTAL EDGE





A popular field of medicine, dentistry is no longer confined to diagnosing and treating dental diseases. This genre of medicine, over the years, has expanded and offers students a number of specialisations to choose from. Apart from treating dental issues, professionals in this field work on facial aesthetics as well. The DY Patil University-School of Dentistry, Navi Mumbai, offers a Bachelor of Dental Sciences (BDS) and a Master of Dental Sciences (MDS) to students who wish to make a career in this field.
Students who pursue an MDS can specialise in orthodontics and dentofacial orthopaedics, oral pathology and microbiology, oral medicine and radiology (OMR), oral and maxillofacial surgery, periodontics, conservative dentistry, prosthodontics, paediatric and preventive dentistry as well as cosmetic dentistry and implantology. The school also offers PhD programmes in various specialisations as well as international student exchange programmes for its students.
These courses also include guest lectures by doctors from specialised fields of dental studies. Apart from the course curriculum, students actively participate in scientific conventions and state level as well as national level conferences and are involved in extracurricular activities like sports, arts, etc. The teaching faculty, on the other hand, is involved in research.
The school is equipped with modern-day infrastructure and equipments like CBCT (radiology department), lasers, dental implant centre, etc. Furthermore, the institute also has a medical simulation laboratory and a virtual classroom for conducting live webinars.

Understanding the structure of the IBDP and the IGCSE board

HERE ARE A FEW POINTS STUDENTS SHOULD KEEP IN MIND BEFORE THEY DECIDE ON A SUBJECT COMBINATION AT THE VARIOUS LEVELS OF THE IB AND IGCSE BOARDS

Understanding the structure of the IBDP and the IGCSE board is imperative before deciding on a subject combination, or for that matter, even a career. The IB Diploma programme consists of six groups and students can choose five subjects from five groups.In addition to this, students are also mandated to choose an arts subject from the sixth group or another subject from groups one to five.Subjects are further classified as high or standard level which basically refers to the number of hours the subjects are taught ­ 240 teaching hours for the high level and 150 teaching hours for the standard level subjects. Typically, a student who wishes to study engineering at the college level should take a combination of physics, chemistry and math at the higher level and English, Hindi and business management at the standard level.
Those who find this higher level combination difficult to pursue can also take up business management at the higher level and chemistry at the standard level.
Similarly, if a student intends to major in business administration at the graduate level, he she can take up a combination of English, business management, math at the higher level and Spanish, biology and economics at the standard level.
While many colleges in the UK insist that students must take up math at the higher level in order to be considered for certain courses, most US universities are flexible and allow one to choose any course that they want to study regardless of the IBDP subjects.
However, it is advisable that students study math, unless they are sure about pursuing arts at the graduate level.
Those who wish to pursue their graduation in India, must take up a subject depending upon the course they wish to study and as per the criteria of the university they wish to study from. For example, if a student wants to pursue engineering from the University of Mumbai, they should take up a combination that consists of physics, chemistry and math, as per the university guidelines.
IB SUBJECT GROUPS
Group 1: Language and literature ­ English, literature
Group 2: Language acquisition ­ French, Hindi, Spanish
Group 3: Individuals and societies ­ business management, economics, history, geography, psychology
Group 4: Sciences ­ physics, chemistry, biology, computer science
Group 5: Mathematics ­ math, math studies Group 6: Arts ­ visual, performing arts, literature

>> IGCSE SUBJECT GROUPS
Group 1: English language, Hindi
Group 2: Economics, geography, history, English literature
Group 3: Physics, chemistry, biology
Group 4: Math, additional math
Group 5: Business studies, information technology
The IGCSE consists of five groups and students take up a minimum of five subjects to qualify for the exam. Students can also take up seven subjects, for which they are awarded an additional International Certificate of Education (ICE) qualification. Depending on the school and subjects they choose, students have the option of adding additional subjects to their combination. The Association of Indian Universities states that clearing five subjects (including English) at grades C or above in the IGCSE board is equivalent to a class X qualification hence making it possible for a student to migrate to the Indian board system. However, students who wish to study science must opt for math and science subjects including physics, chemistry and or biology. With a plethora of options to choose from, students are now spoiled for choice. It is imperative, however, that students choose subjects keeping in mind their career choice. If a student is uncertain about a career but knows that engineering is something he she will never do, then it is fine to drop science subjects so long as math is retained. Finally, if a student is certain of career based in arts, dropping math and science both is a viable option.
(The author is a study abroad career counsellor based in Mumbai)

Web page scraping tools

We are professional to scrape data from webpages, and we will give you scraped data in excel or text format you can contact us on anjalika.pendharkar@gmail.com

Also we can give books data like
Title, Author, Publisher, MRP, Pages, Shipping Weight, Edition, Language, Binding, category, description, Image Link, etc


data scraping web scrape web scraping tools web data extractor how to scrape a website web scraping software scraping data scrape website web scraping tool website scraping scrape data scrape a website scraping websites web content extractor website data extractor scrape data from website data scraping tools perl web scraper website scraping software web::scraper perl website email extractor html scraping data scrape web page scraping scraping a website scrape web page website data scraping web scraping data web scraping service scrape html data scraping software best web scraping tools site scraping perl web scraping web data scraping scrape web pages scraping website scraping web pages web page scraping tools web page scrape easy web scraping website scraping tools scraping web isbn data web scraping perl web scraping with perl how to web scraping web page extractor wh smith book book data isbn book isbn find books by isbn book sales data isbn lookup find book by isbn books isbn book isbn number isbn number search book by isbn isbn numbers search books by isbn book isbn search isbn isbn purchase books by isbn what is an isbn number buy isbn search isbn book search by isbn purchase isbn find a book by isbn how to get an isbn what is an isbn find book isbn find isbn books by isbn number isbn number search bowker isbn isbn 978 book by isbn find book by isbn number search for books by isbn isbn book isbn book search isbns what is isbn number isbn number lookup buy books by isbn number search by isbn book lookup by isbn isbn for books find books by isbn number isbn finder isbn code buy isbn number buy books by isbn isbn database get isbn search for book by isbn search isbn number isbn numbers for books search by isbn number books isbn numbers isbn books what is a isbn number books isbn search what is the isbn number search books by isbn number isbn on books book search isbn get an isbn isbn number for books buy an isbn isbn meaning book title search book isbn numbers free isbn isbn buy search book by isbn number getting an isbn buy book by isbn book isbn database what is a isbn isbn format what is a books isbn books by isbn number search isbn cost search isbn numbers isbn codes isbn v search book isbn isbn registration textbook isbn download books by isbn find book with isbn get isbn number isbn of books isbn services find isbn number isbn number for book where would you find a isbn number what is isbn on a book get an isbn number where to find isbn number isbn book finder book search by isbn number isbn bowker us isbn agency book isbn number search isbn of a book ebook isbn international standard book number where is the isbn number getting an isbn number isbn book number isbn price book sales numbers find an isbn search a book by isbn cheap isbn lookup isbn isbn numbers lookup search for books by isbn number how to find isbn isbn history search textbooks by isbn free isbn number how do i get an isbn number isbn check isbn textbook what is the isbn for a book isbn on book isbn number format find book with isbn number how to get isbn what is the isbn how to get isbn number isbn agency isbn for book buy isbn numbers lulu isbn search for isbn how do you get an isbn number isbn identifier obtain isbn where is isbn number asin isbn cheap isbn numbers purchase isbn numbers check isbn what are isbn numbers isbn system ebook isbn search isbn list what is the isbn number for a book isbn book lookup textbooks by isbn isbn information isbn application find books isbn search for isbn number isbn us isbn number on books isbn checker textbook isbn search isbn lookup web service isbn number book isbn search textbooks register isbn ibsn search book search by title buying isbn isbn locator isbn textbooks isbn sales isbn usa textbook search by isbn where to find isbn number on book free isbn numbers isbn textbook search isbn ebook what is the isbn number of a book isbn number cost buying isbn numbers cost of isbn number isbn search engine how do you get an isbn number for a book us isbn obtaining isbn international isbn agency isbn numbers for sale buy an isbn number isbn number finder isbn info isbn codes for books isbn catalog isbn 0 finding isbn numbers international isbn buying an isbn find textbooks by isbn isbn no where can i find the isbn number on a book define isbn number purchasing isbn numbers isbn website isbn s textbooks isbn issn isbn isbn issn isbn international isbn-13 978 isbn in books apply for isbn isbn free isbn 1 find by isbn isbn directory where is an isbn number obtaining an isbn number isbn data isbn for ebook isbn searcher what is isbn for books find isbn numbers for books books title search isbn number of a book bowker books united states isbn agency isbn serach find isbn numbers apply for isbn number isbn find how do i find isbn numbers for books isbn numbers on books cheap isbn number isbn seach free isbn number for books random isbn isbn number application buy isbn bowker find an isbn number textbook by isbn isbn canada books by title search standard book number isbn 978 prefix www.isbn isbn isbn isbn 9 isbn asin buying an isbn number isbn x isbn ean marc isbn 978 isbn free isbn database international standard book numbers ean isbn do i need an isbn number isbn dvd isbn software my isbn isbn standard isbn number for books search isbn prefixes books sales numbers international standard book number search isbn international standard book number isbn number search for books isbn is isbn n isbn search book isbn service isbn edition international standard book publication of the book books with isbn books isbn database books isbn number isbn of book isbn no search isbn office isbn france isbn numbers search isbn search for books isbn 979 isbn uk isbn registration uk isbn agency uk isbn publication about isbn what is isbn numbers isbn search canada uk isbn nielsen isbn numbers isbn publisher isbn search uk uk isbn agency isbn register isbn cd database isbn isbn catalogue isbn number uk αναζητηση βιβλιου online isbn isbn nummers isbn de isbn such isbn code for books how do i get an isbn number uk isbn australia buy isbn number uk buying isbn numbers uk getting an isbn number uk format isbn german isbn isbn webservice isbn 84 publication of books bookdata online isbn nummer suche isbn 7 isbn numbers uk isbn nummern suchen publication of book isbn recherche продаж книг

Shivaji His Life, and Times - Book

अभ्यासकांसाठी आदर्श प्रख्यात शिवचरित्रकार गजानन भास्कर मेहेंदळे यांच्या सिद्धहस्त लेखणीतून साकार झालेला ‘शिवाजी, हिज लाइफ अ‍ॅण्ड टाइम्स’ हा खंड शिवचरित्राच्या अभ्यासकांसाठी महत्त्वपूर्ण दस्तावेज आहे.

मुघल साम्राज्यात जनतेच्या हाल-अपेष्टांना पारावार उरलेला नाही. शेतकरी, कष्टकरी नागवले जात आहेत. स्त्रियांचे शील भ्रष्ट केले जात आहे. लहान मुलांची कामगार म्हणून विक्री केली जात आहे आणि तरुणांचे जबरदस्तीने धर्मातर करून त्यांना सन्यात भरती केले जात आहे. कष्टकऱ्यांवर जुलूम झाले नाहीत तर या भूमीतून नक्कीच सोनं पिकवलं जाऊ शकतं. ज्या राज्यकर्त्यांनी तिचं संरक्षण केलं पाहिजे तेच आपापसात भांडण्यात धन्यता मानताहेत आणि त्याचा लाभ उत्तरेकडून आलेल्या मुघलांना मिळतोय. दिल्लीच्या तख्तावर विराजमान झालेल्या मुघलांना हेच तर हवंय. त्यामुळेच सर्वत्र लुटालूट आणि ओरबाडणं सुरू आहे. हिंदुस्थानातील ही स्थिती भयावह आहे.. - डच ईस्ट इंडिया कंपनीच्या आग्रा येथील कारखान्यात कर्मचारी म्हणून काम करणाऱ्या फ्रान्सिस्को पेल्सारेत याने त्याच्या १६२१ ते १६२७ या सहा वर्षांच्या वास्तव्यात पाहिलेल्या / अनुभवलेल्या परिस्थितीचे वर्णन हे असे आहे *** शेकडो एकरची जमीन ओस पडलेली आहे. गावंच्या गावं उजाड झालेली आहेत. आसमंतात आक्रोश भरून राहिलेला आहे. सर्वत्र अनागोंदी आणि अनाचार माजला आहे. घोडय़ावरून रोंरावत येत शेती आणि गावं उद्ध्वस्त केली जात आहेत. जहागिरदार-मनसबदारांना दिलेली जहागिरी ते अशी लुटून घेताहेत. दिल्लीतल्या राज्यकर्त्यांना किती महसूल गोळा झाला याच्याशीच घेणेदेणे आहे. त्यामुळे कोणाचाच पायपोस कुणाशीही नाही. एकूणच परिस्थिती चिंतनीय आहे.. - फ्रेंच फिजिशियन फ्रँकॉइस बíनयर याने १६५८ ते १६६७ या दहा वर्षांच्या कालावधीत केलेलं िहदुस्थानचं निरीक्षण त्याच्या कीर्दखतावणीत हे असं उतरलं होतं. या अवलियाने दहा वर्षांच्या कालावधीत िहदुस्थानचा बऱ्यापकी भूप्रदेश पादाक्रांत केला आणि या प्रवासात त्यानं अनुभवलेल्या परिस्थितीचं वर्णनही करून ठेवलं. *** हा एक असा काळ होता की ज्याला मराठय़ांचा प्रांत अर्थात महाराष्ट्रही अपवाद नव्हता. उत्तरेत मुघल साम्राज्य थमान घालत असताना दक्षिणेत मराठी सरदारांच्या बेदिलीमुळे आदिलशाही आणि कुतूबशाही नांदत होती. मराठी सरदारांनीही याच शाह्यांच्या पायाशी आपली निष्ठा वाहिल्याने एकंदरच परिस्थिती बिकट झाली होती. अशाच वातावरणात शिवरायांचा जन्म झाला. शिवरायांचे बालपण, दादोजी कोंडदेवांच्या तालमीत वाढलेल्या शिवरायांनी िहदवी स्वराज्याच्या स्थापनेसाठी केलेली प्रतिज्ञा, त्यानंतर आधी आदिलशाही व नंतर मुघलांना दिलेले आव्हान, एकापेक्षा एक सरस कामगिरी करत िहदवी स्वराज्याची केलेली स्थापना, महाराष्ट्रातील गड-किल्ल्यांची बांधणी, त्यांचे प्रशासन, आग्ऱ्याहून पलायन, राज्याभिषेक आणि शिवरायांची अवतार समाप्ती.. हा सर्व इतिहास मराठी मनाला तोंडपाठ. नव्हे याच इतिहासापासून स्फूर्ती घेऊन आजवर महाराष्ट्राची वाटचाल झाली आहे. हा इतिहास आजवर अनेकदा शब्दबद्ध झाला आहे. शिवचरित्र आज अनेक भाषांमधून जगभरात पोहोचले आहे. जगाची भाषा म्हणून ओळख असलेल्या इंग्रजीतूनही शिवरायांचा जीवनपट उलगडण्यात आला. त्यात आता ‘शिवाजी, हिज लाइफ अ‍ॅण्ड टाइम्स’ या खंडाची भर पडली आहे. प्रख्यात शिवचरित्रकार गजानन भास्कर मेहेंदळे यांच्या सिद्धहस्त लेखणीतून हा खंड साकार झाला आहे. तब्बल तीन दशकांच्या सखोल संशोधनानंतर निर्माण झालेला हा ९०० पानांचा खंड शिवचरित्राच्या अभ्यासकांसाठी एक आदर्श ठरावा. केवळ शिवकालीन इतिहासच नव्हे तर शिवरायांच्या जन्मापूर्वीची िहदुस्थानातील परिस्थिती कशी होती, मुघलांचे प्रशासन कसे होते अशा अनेक विषयांवर लेखकाने संपूर्ण खंडात तपशीलवार माहिती दिली आहे. आणि त्यासाठी ऐतिहासिक दस्तऐवज, पत्रव्यवहारांच्या प्रती, संदर्भ यांची जोडही देण्यात आली आहे. या खंडात केवळ शिवाजी महाराजांचे जीवन आणि त्या काळातली परिस्थिती याचेच वर्णन नाही. तर त्या काळातल्या परिस्थितीमुळे शिवरायांची झालेली जडणघडण आणि त्यातून त्यांची बनलेली वैचारिक बठक यांचाही सांगोपांग परामर्श घेण्यात आला आहे. शिवरायांनी केवळ िहदवी स्वराज्याची स्थापनाच केली नाही तर भारतीयांमध्ये राष्ट्रवादाचे स्फुिल्लग चेतवण्यासही ते कारणीभूत ठरले. गजानन भास्कर मेहेंदळे यांनी पुणे विद्यापीठातून संरक्षणशास्त्र विषयात एम. ए. पदवी प्राप्त केली आहे. १९७१च्या बांगलादेश युद्धात त्यांनी युद्ध वार्ताहर म्हणूनही काम केले होते. गेल्या तीस वर्षांपासून त्यांनी शिवचरित्र निर्मितीला वाहून घेतले आहे. त्यांच्या अथक संशोधनातून आणि परिश्रमातून हा खंड साकारला आहे. मुगल, कुतुबशाही आणि आदिलशाहीतील जनजीवनाचे चित्रण, त्या त्या साम्राज्याचे प्रशासन, शेतसारा पद्धती, महसुली पद्धती, जहागिरी, त्यांच्या सन्यदलांची रचना, मनसबदारी, मंडलिक राजांचे वर्तन वगरे यांची नेटकी मांडणी मेहेंदळेंच्या सखोल अभ्यासाची प्रचीती तर देतेच शिवाय प्रत्येक पानाच्या अखेरीस असलेली तळटीप, त्याचे संदर्भ, नकाशे यांतूनही खंडावर घेतलेल्या मेहनतीचे दर्शन घडवते. इस्लामिक राजवटीत सुरुवातीच्या काळात समाजात प्रचंड घुसळण झाली. काहींचे सक्तीने धर्मातर करण्यात आले तर काहींनी भीतीपोटी इस्लामचा स्वीकार केला. त्यामुळे िहदूंना इस्लामिक लष्करांत प्रवेश तर मिळाला मात्र त्यांना मिळणारी वागणूक दुय्यम दर्जाचीच राहिली. इस्लामिक राजवटीने ज्या ज्या ठिकाणी प्रवेश केला त्या त्या ठिकाणी िहदूंची निर्दयी कत्तल तर झालीच शिवाय मंदिरांची नासधूस आणि मूर्तीची मोडतोडही झाली. मंदिरांचे रूपांतर मशिदींमध्ये करण्यात आले. ज्या ज्या ठिकाणी मंदिरांचे रूपांतर मशिदीत झाले त्यांची जंत्रीच काही ठिकाणी मेहेंदळेंनी सादर केली आहे. अनेक ठिकाणी िहदू महिलांचा विवाह मुस्लिमांशी लावून त्यांचे धर्मातर करण्याचेही प्रकार होत होते. शिवाजी महाराजांच्या जन्मापूर्वीच्या या सामाजिक स्थितीच्या वर्णनाने खंडाचा पहिला भाग व्यापला आहे. त्यात मग मुघल साम्राज्य, आदिलशाही आणि कुतूबशाही यांच्या काळातील समाजव्यवस्थेचा समावेश आहे. त्याच वेळी व्यापाराच्या निमित्ताने भारतात डेरेदाखल झालेल्या पोर्तुगीज आणि डच व्यापाऱ्यांच्या दृष्टिकोनातून येथील समाजजीवनाचे चित्रणही या पुस्तकात रेखाटण्यात आले आहे. त्याचा दाखला लेखाच्या सुरुवातीलाच देण्यात आला आहे. शिवाजी महाराजांचा जन्म ते त्यांची जडणघडण आणि बालपण हा या खंडातला सर्वात मोठा भाग. शिवाजी महाराजांच्या बालपणी पुणे परिसरातील परिस्थिती, त्यांचे वडील शहाजीराजे मुघलांच्या सेवेत असणे, शहाजींनी शिवाजी महाराजांची त्यांच्या वयाच्या १२ व्या वर्षीच पुणे परगण्याचा कारभार पाहण्यासाठी केलेली नियुक्ती आदींचा उल्लेख या भागात आहे. िहदवी स्वराज्य स्थापनेची प्रतिज्ञा. त्यानंतर मावळ्यांची जमवाजमव. वयाच्या १८ व्या वर्षीच मुघल सत्तेला दिलेले आव्हान आणि कोंढाणा, तोरणा, राजगड व शिरवळ या गडकिल्ल्यांवर भगवा फडकवण्याची केलेली किमया याचा सारा धांडोळा या भागात घेण्यात आला आहे. शहाजीराजेंना मगलांनी केलेली अटक व त्यांची केलेली सुटका हाही प्रसंग खंडात उद्धृत करण्यात आला आहे. शिवाजी महाराजांवर ज्या व्यक्तिमत्त्वांचा अधिकाधिक प्रभाव होता त्या व्यक्तिमत्त्वांचा म्हणजेच जिजाबाई व दादोजी कोंडदेव यांच्याबाबत मात्र फारसा उल्लेख नाही, हे विशेष. स्वराज्य स्थापनेसाठी शिवरायांनी आखलेल्या मोहिमा, अफजलखानाचा वध, सुरतेची लूट, कर्नाटकची मोहीम, आग्ऱ्याहून सुटका, मुघलांच्या सेवेत असलेल्या राजपूत राजांशी असलेले शिवरायांचे संबंध, त्यांच्याशी केलेले तह वगरे तसेच इंग्रजांपासून असलेला धोका ओळखून आरमाराची त्यांनी केलेली स्थापना यांचाही सखोल अभ्यास या खंडात आढळून येतो. शिवरायांचा राज्याभिषेक, त्यांनी तयार केलेली राजमुद्रा, िहदवी स्वराज्याची प्रशासकीय यंत्रणा, महसूल पद्धती, सन्याची रचना, अष्टप्रधान मंडळ यांचीही चर्चा खंडात तपशीलवार करण्यात आली आहे. प्रख्यात इतिहासकार सर जदुनाथ सरकार यांच्या मते शिवचरित्र साकारताना शिवकालीन मराठी दस्तऐवजांचा आधार घेता येऊ शकत नाही. त्यासाठी त्यांनी त्या काळच्या राजवटींना जबाबदार धरले आहे. इस्लामिक राजवटीतील बहुतांश पत्रव्यवहार हा एकतर फारसी किंवा उर्दूत व्हायचा. त्यामुळे मराठी दस्तऐवज मिळणे मुश्कील असल्याचा सरकार यांचा दावा आहे. मात्र, लेखक मेहेंदळे यांनी सरकारांचा हा दावा खोडून काढताना आतापर्यंत शेकडो शिवकालीन मराठीतील दस्तऐवज प्रकाशित झाल्याचे स्पष्ट केले आहे. यावरील एक प्रकरण या खंडाचे मुख्य वैशिष्टय़ ठरावे. तसेच शिवरायांच्या जन्मतिथीवरील घोळाचाही या खंडात परामर्श घेण्यात आला आहे. तसेच सरकार यांच्यामुळे उत्तर भारतातील जनमानसांत शिवराय व मराठ्यांची प्रतिमा लुटारू अशी झाली होती, ती पुसून शिवरायांची प्रतिमा िहदवी स्वराज्य स्थापनेसाठी झटणारा एक लढवय्या नेता अशी प्रतिमा ठसवण्यात मेहेंदळे यशस्वी ठरले आहेत. प्रख्यात इतिहासकार सर जदुनाथ सरकार व बाळकृष्ण यांच्या अनुक्रमे १९१९ आणि १९३२ मधील इंग्रजीतील शिवचरित्रानंतर प्रथमच अशा प्रकारे सखोल संशोधन करून इंग्रजीतून शिवरायांवरील खंडाची निर्मिती झाली आहे. ‘खुतूत ए शिवाजी’ या पíशयन पत्रसंग्रहातील काही पत्रांच्या छायाप्रतीही या खंडात आपल्याला पहायला मिळतात. विषयाची आकर्षक मांडणी, शिवकालीन नकाशे, तेवढीच आकर्षक छपाई आणि सहज वाचता येईल असा फॉण्ट हे सर्व या खंडाचे यूएसपी ठरावेत. शिवरायांप्रती असलेला आदर शतपटींनी वाढावणाऱ्या या खंडाची प्रत प्रत्येकाकडे असायला हवी. शिवाजी हिज लाईफ अ‍ॅन्ड टाइम्स लेखक: गजानन भास्कर मेहेंदळे पृष्ठे : ९३४ किंमत : २५०० रुपये प्रकाशन : परममित्र पब्लिकेशन्स Ideal for practice Bhaskar noted sivacaritrakara Gajanan Mehendale of skilled lekhanituna concrete in Shivaji, His Life and Times of the source volume is an important document for scholars. The rest of the people do not revolutionaries paravara Mughal Empire. Farmers are being laborer nagavale. Women's character is being corrupted. Is being sold for children Workers and youth are being forcibly recruited Sanyal them dharmatara. Kastakaryam not force this on the ground, of course can be pikavalam gold. Bhandanyata among the rulers manataheta bliss that should protect her from the north, and its benefits are getting the Mughals. This Mughals who sits on the board of the trading Delhi. Therefore there is arson and start orabadanam. Hindusthanatila situation is alarming .. - Working as an employee of the Dutch East India Company factory in Agra Francisco pelsareta of his six-year stay in 1621 and 1627 saw / experienced is that it describes a situation *** Hundreds ACRE land is lying desolate. The villages are desolate villages of. Environment has been filled with outrage. There is chaos and incest goat. Agriculture and villages are being destroyed ghodayavaruna ronravata coming. Jahagiradara-manasabadaranna jagir given to the away ghetaheta. How much revenue is collected by the rulers in Delhi yacyasica Thackeray. It does nothing payaposa anyone. The overall situation is of concern .. - In 1658, it was the French physician phramkoisa B í nayara that the main battle is kirdakhatavanita ihadusthanacam impaired his study of the ten-year period of 1667. The ten-year period ihadusthanaca baryapaki avaliyane or overrun terrain and experienced in the journey he kept describing paristhiticam. *** This province marathayanca who was a long course was no exception, Maharashtra. Adilshahi and the captains of the US south north kutubasahi enjoyed bedilimule Thaman while looking into the Mughal Empire. Sahyam's feet was difficult ekandaraca your loyalty vahilyane the captains of the US. Shivaji was born in the same environment. Shivaji childhood, Dadoji kondadevam's trained well the promise made to establish higher Shivaji ihadavi independence, then before Adilshahi and Mughals challenge, established by Rule ihadavi doing more than one glue, Maharashtra fort-forts structure, their administration, agryahuna escape, coronation and Shivaji Avatar expiration .. all this history by heart Marathi mind. Taking inspiration from the history of the state has not been moving. This history has often been clair. This source has reached many languages ​​around the world. English as a world language was to decipher the hidden identity of Shivaji jivanapata. Among Shivaji, His Life and Times "is added to tenants. Bhaskar noted sivacaritrakara Gajanan Mehendale skill lekhanituna the volume of the concrete. After nearly three decades of in-depth research is the creation of source volume 9 of 00 leaves a standard practice for the resolution. Not only the history of Shivaji Shivaji prenatal ihadusthanatila situation, the author on topics such as how many have Mughals administration gave detailed information about the entire continent. And historical documents, patravyavaharam over, there is a reference to the jodahi. Shivaji's life and the only continent that is not described yaceca condition hungry. If the circumstances of the day, and the formation of Shivaji Maharaj made it their ideological bathaka which has been taken in consultation thoroughly. But not only ihadavi Rule sthapanaca Shivaji Indians nationalism sphuillaga cetavanyasahi that caused. Gajanan Mehendale said Bhaskar M subject sanraksanasastra University of Pune. A. Degree is obtained. 1 9 71 Bangladesh's war had served as his campaign news. The last thirty years, they have taken away the source productions. This segment is helped their tireless research and parisramatuna. Mughal, Qutubshahi and adilasahitila social life portrayal, his empire administration, setasara practices, fiscal practices, jagir their sanyadalanci system, manasabadari, layout compact the fallen behavior kings Mandalik mehendalem of intensive study realization if deteca and each page by the end of the footnote, its context, The philosophy reflects the hard work of every continent maps. The Islamic regime was huge churn in the beginning of society. If some force to accept Islam dharmatara some fear. However, they came into the Islamic laskaranta so ihadunna if she darjacica secondary treatment received. Islamic regime if those entered ihadunci ruthless slaughter where animals and destroy the temples and images of the debris. Temples were converted into mosques. Where temples were converted into mosque has presented some of their jantrica mehendalenni place. There are many places were married women ihadu karanyacehi dharmatara them Muslims. Shivaji Maharaj's birth has covered the first part of this volume Description of social status. And it Mughal Empire, including Adilshahi and kutubasahi's era society. At the same time, India has been the occasion of the trade landscape depicted in this book point of view of traders, the Dutch and the Portuguese, who at samajajivanace deredakhala. The certificate has been issued at the beginning of the article. Shivaji Maharaj was born to a large part of their formation, and this most khandatala childhood. Shivaji Maharaj's childhood conditions in the area of ​​Pune, where his father have Mughals of service sahajiraje, sahajinni Shivaji 12th year of their age or mentioned in ensuring the appointment of the administrator to see Pune province. Pledge to establish ihadavi governments. Then gathered Mavale. At the age of 18 th year of challenge and kondhana Mughals reigned, Torna, Rajgad and siravala or gadakillyam on the tax and capture the saffron phadakavanyaci dhandola has been taken in this area. And the arrest of their chosen events magalanni sahajirajenna exemption has been cited continent. Not to mention the effect on the personalities Shivaji Maharaj was much more, but between those individuals and the Jijamata Dadoji Konddeo, this special. Freedom of establishment for Shivaji Maharaj that aimed campaigns, aphajalakhanaca killed, the British loot, Karnataka campaign, agryahuna getaway, Mughals service with the Rajput kings of Shivaji relationship with them by treaty fallen and the British from the risk of knowing she is found in Unit study which established them. Shivaji Maharaj, they created the signet, ihadavi Rule administrative mechanisms, methods of revenue, Sanyal system, has been discussed in detail continent also astapradhana company. According to renowned historian Sir Jadunath US government can not be taken based on source documents sakaratana Shivkalin. He has held regimes that time. Most of the correspondence either Persian or Islamic rule, pass the same time. The government's claim that the US is so difficult to get the document. However, this claim has to override the government made it clear that the author Mehendale said the document published so far turned out to hundreds of Shivaji in Marathi. The main feature of this segment on an episode truly. Shivaji's janmatithivarila gholacahi and consultation has been taken in this continent. And that the government was in northern India janamanasanta yancyamule Marathas and Shivaji image brigand, that have proved successful Mehendale thasavanyata image to erase the image of Shivaji leader soldier governments to establish a jhatanara ihadavi. Renowned historian Sir Jadunath government and Balkrishna 1 9 1 9 respectively of the production volume and was thus on Shivaji Maharaj English Intensive research in English for the first time after 1 9 32 source. "A khututa Shivaji 'or P í sleeping patrasangrahatila some letters of the continent gets chayapratihi look. Subject attractive layout, Shivkalin maps, normal printing and attractive font that can be easily read all this volume USP tharaveta. Sivarayamprati that everyone should respect the copy satapatinni vadhavanarya or tenants. Shivaji His Life, Times and Manure Author: Bhaskar Gajanan Mehendale Pages: 9 34 Price: Rs 2,500 Release: paramamitra Publications

Shivaji Maharaj and Dadoji Kondadev

पुण्याच्या पांढरीवर सोन्याचा नांगर धरल्याचा जो प्रसंग लाल महालाच्या जागेत शिल्पबद्ध करण्यात आला आहे, त्या शिल्पात दादाजी कोंडदेवाचा समावेश असावा यात गैर तर काही नाहीच, उलट अशा इमानी पुरुषाचा समावेश त्या शिल्पात असावा ही गोष्ट अत्यंत उचित अशीच आहे.

आदिलशाहीने वैराण केलेल्या पुणे परगण्याची पुन्हा भरभराट करण्याकरिता शाहजी महाराजांनी दादोजी कोंडदेवाची नेमणूक केलेली होती. पुणे परगणा व त्याच्या आसपासचा जो मुलूख शाहजी महाराजांकडे जहागीर म्हणून होता, त्याचा कारभार शाहजी महाराजांच्या नोकरीतील सुभेदार या नात्याने दादाजी कोंडदेव पाहात असे. दादाजी कोंडदेवाचा जुन्यातला जुना उल्लेख इ.स. १६३३ मधील एका पत्रात आला आहे. पुणे परगण्यातील महमदवाडी या गावासंबंधीचे हे पत्र आहे. त्यात त्या गावचा पाटील जाऊ पाटील याने लिहून दिले आहे की : बापूजी देऊ पाटील घुले हा आपला भाऊ दुष्काळ पडला म्हणून गाव सोडून परमुलखाला गेला. त्यावर वडील तो मेले. आम्ही वाचलो. सुकाळ झाला. यावर दादाजी कोंडदेव सुभेदार दिवाण झाले. त्यांनी मुलूख लावला. देशमुख देशकुलकर्णी यांना ताकीद केली की, ‘‘हा गाव पडला, पाटील आणऊन गाव लावणे.’’ मग आपणास नेऊन कौल (म्हणजे अभय, आश्वासन) देऊन गाव लावला.’ याच प्रकरणी, याच तारखेचा व याच आशयाचा, एक कागद गोताच्या साक्षीने करण्यात आला. त्यातही ‘‘राजश्री दादाजी कोंडदेव सुभेदार येऊन गावाची गाव लाविला’’ (म्हणजे ओसाड पडलेली गावे परत वस्ती करवून भरभराटीस आणली.) असा उल्लेख आहे. शाहजी महाराज आणि मातुश्री जिजाबाई यांच्याविषयी दादाजी कोंडदेवाची काय भावना होती? छत्रपती शाहू महाराजांनी शिरवळ परगण्याच्या देशकुलकण्र्याविषयीच्या एका तंटय़ाचा निवाडा करून त्या परगण्याचा देशपांडे म्हणजेच देशकुलकर्णी, यादो गंगाधर, याला दिलेले १ ऑक्टोबर १७२८ या तारखेचे एक अस्सल वतनपत्र उपलब्ध आहे. पुरावा म्हणून जी कागदपत्रे शाहू महाराजांसमोर त्या प्रकरणी दाखल करण्यात आली त्यात दादाजी कोंडदेवाने शिरवळ परगण्याच्या हवालदाराला पाठवलेले २ एप्रिल १६४६ या तारखेचे एक अस्सल पत्र होते. ते पत्र छत्रपती शाहू महाराजांनी ग्राह्य मानले आहे आणि वर नमूद केलेल्या त्यांच्या वचनपत्रात उद्धृतही केले आहे. दादाजी कोंडदेवाच्या त्या पत्रात जिजाबाई साहेबांचा उल्लेख ‘सौभाग्यवती मातुश्री जिजाआऊ साहेब’ असा आला आहे. राजमाता जिजाबाई, छत्रपती शिवाजी महाराज आणि दादाजी कोंडदेव यांच्याविषयी खोटा, गलिच्छ व हलकट मजकूर लिहिणारा जेम्स लेन आणि त्या हलकट मजकुराचा प्रचार व प्रसार करणारी मंडळी यांना दादाजीच्या पत्रातला हा ‘मातुश्री जिजाआऊ साहेबांचा’ उल्लेख हे चोख उत्तर नाही का? शाहजी महाराजांच्या नोकरीत सुभेदार म्हणून काम करीत असताना दादाजीला वतनांसंबंधीच्या निरनिराळ्या तंटय़ांचे निवाडे करावे लागले गोतसभेत दादाजीच्या उपस्थितीत झालेल्या अशा निदान नऊ निवाडय़ांची कागदपत्रे उपलब्ध आहेत. दादाजी कोंडदेवाने उजाड झालेला मुलूख पुन्हा लागवडीखाली आणला, अशा आशयाचा उल्लेख अनेक कागदपत्रांमध्ये व बखरींमध्ये आलेला आहे. पुणे परगण्यातील बाणेरे (सध्याचे बाणेर) या गावी दादाजी कोंडदेवाने पिण्याच्या पाण्याकरिता पाट बांधून आणल्याचा उल्लेख एका पत्रात आला आहे. (पेशवे दप्तरातून निवडलेल कागद, खंड ३१, लेखांक ६५). पुण्यातून वाहणाऱ्या आंबील ओढय़ाला दादाजी कोंडदेवाने धरण बांधल्याचा उल्लेखही एका जुन्या कागदात आहे. (पुणे नगर संशोधन वृत, खंड १, टाचण क्र. ४८) दादाजीच्या नि:स्पृहतेची द्योतक अशी एक हकीकत एक्याण्णव कलमी बखरीत सांगितलेली आहे. दादाजीने शिवापूर येथे शाहजीच्या नावे (शाहबाग नावाची) आंबराई लावली होती. तिच्यातील एक आंबा त्याने अनवधानाने तोडला, ही आपली चूक झाली असे वाटून तो स्वत:चा हात कापण्यास निघाला, पण लोकांनी त्याला त्या विचारापासून परावृत केले, तेव्हा त्याने स्वत:च्या अंगरख्याची एक बाही कापून लांडी केली. हा वृत्तान्त शाहजी महाराजांना समजल्यावर त्यांनी दादाजीला दिलासा देण्याकरिता मानाची वस्त्रे पाठविली आणि त्यानंतर दादाजीने लांडी बाही वापरण्याचे सोडून दिले. असा त्या हकीकतीचा आशय आहे. अशाच अर्थाची हकीकत चिटणीस बखरीत देखील सांगितलेली आहे. ही हकीकत किंवा अख्यायिका नि:स्पृहपणाबद्दल दादाजीच्या असलेल्या लौकिकाची द्योतक आहे. तसा त्या अख्यायिकेचा अन्वयार्थ करवीर संस्थानचे अधिपती छत्रपती शाहू महाराज आणि बडोद्याचे महाराज सयाजीराव गायकवाड यांच्या आश्रयाने श्री. कृष्णराव अर्जून केळूसकर यांनी इ.स. १९०६ मध्ये लिहिलेल्या छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या चरित्रात लावलेला आहे. त्या अख्यायिकेचा तसाच अन्वयार्थ ‘राजर्षी शाहू स्मारक ग्रंथ’ या ग्रंथाचे संपादक प्रा. डॉ. जयसिंगराव पवार यांनी ‘मराठी सत्तेचा उदय’ या त्यांच्या ग्रंथात लावला आहे. खुद्द छत्रपती शाहू महाराज (सातारचे) यांनी ‘मागे दादाजी कोंडदेव लहानसाच ब्राह्मण झाला, परंतु त्याने जे इनसाफ केले ते अवरंगजेब पादशहासही वंद्य जाहले’, असे उद्गार एका प्रसंगी काढल्याचे एका समकालीन पत्रात नमूद केलेले आहे. शाहूंचे ते उद्गार न्यायीपणाबद्दल दादाजीचा काय लौकीक होता याचे द्योतक आहेत. दादाजीने केले असेल ते रास्तच असेल असा भरवसा खुद्द शिवाजी महाराजांनाही वाटत असे, असे अनेक समकालीन कागदपत्रांवरून दाखवून देता येते. उदाहरणार्थ : मावळचा सुभेदार महादाजी सामराज याने कऱ्यात मावळ तरफेचा हवालदार महादाजी नरस प्रभू याला पाठविलेले ७ ऑक्टोबर १६७५ या तारखेचे एक पत्र उपलब्ध आहे. त्यात शिवाजी महाराजांनी महादाजी सामराजास पाठविलेले एक पत्र उद्धृत ेकेले आहे. ‘‘साहेब (म्हणजे शिवाजी महाराज) कोणाला नवे करू देत नाहीत; दादाजी कोंडदेवांच्या कारकीर्दीत चालत आले असेल ते खरे’’ असे शिवाजी महाराजांच्या त्या पत्रात म्हटले आहे. पुणे परगण्याच्या नीरधडी तरफेतील परिंचे या गावच्या पाटीलकीविषयी शिवाजी महाराजांनी निरथडी तरफेचा हवालदार तानाजी जनार्दन याला पाठविलेले २६ जून १६७१ या तारखेचे एक पत्र उपलब्ध आहे. त्या पत्रातही ‘वैकुंठवासी साहेबांचे (म्हणजे शाहजी महाराजांचे) व दादाजी पंतांचे कारकीर्दीस चालिले आहे ते करार आहे, तेणेप्रमाणे चालवणे, नवा कथला करू न देणे’ असे म्हटले आहे. पुणे परगण्याच्या कऱ्हेकठार तरफेतील वणपुरी या गावच्या पाटीलकीवरून चाललेल्या एका तंटय़ाविषयी त्या तरफेच्या कचेरीतून त्या तरफेतील सासवड वगैरे सहा गावांना पाठविण्यात आलेले २३ जुलै १६७१ या तारखेचे एक पत्र आहे. त्यात या प्रकरणी ‘‘मागे.. दादाजी कोंडदेव यांचे कारकीर्दीस ऐसे चालिले असेली, राजश्री साहेबांचे कारकीर्दीस चालिले असेली तेणेप्रणाणे हाली वर्तवणे, जो न वर्ते त्याची ताकीद करणे’’ असा ‘हुकूम राजश्री साहेबी’ (म्हणजे शिवाजी महाराजांनी) केला असल्याचे नमूद केले आहे. मावळांमधील मुठे या गावच्या पाटीलकीविषयी एक नवा तंटा सुरू झाला होता. त्याविषयी शिवाजी महाराजांनी देशाधिकारी कोन्हेर रुद्र याला पाठविलेले १ नोव्हेंबर १६७८ या तारखेचे एक पत्र उपलब्ध आहे. त्या पत्रातही ‘दादाजी कोंडदेव यांचे वेळेस चालिले असे तेणेप्रमाणे चालवणे’ असे म्हटले आहे. शिवचरित्रसाहित्य, खंड ३ मधील ३९९ व्या लेखांकात पुरंदर किल्ल्ल्याची हकीकत आली आहे. तिच्यात शिवाजी महाराजांनी पुरंदरचा किल्लेदार महादाजी नीलकंठराव याला लिहिलेल्या एका पत्राचा उल्लेख आहे. ‘‘दादो कोंडदेव आम्हाजवळ वडिली ठेऊन दिल्हे होते, ते मृत्यो पावले, आता आम्ही निराश्रीत झालो.’’ असे त्यात म्हटले आहे. दादाजी कोंडदेव हे शाहजी महाराजांचे सुभेदार होते. त्यांनी शिवाजी महाराजांकरिता खेड येथे वाडा बांधावयाची तजवीज केली आणि शिवाजी महाराजांच्या नावे शिवापूर नावाची पेठ वसविली अशी माहिती खेडेबाऱ्याच्या देशपांडय़ांच्या करिन्यात आहे. दादाजी कोंडदेवाच्या मृत्यूनंतर शिवाजी महाराजांनी पाठविलेल्या अनेक पत्रांमध्ये ‘‘दादाजी कोंडदेव सुभेदार यांना देवाज्ञा झाली’’ असा आदरयुक्त उल्लेख आला आहे. पुण्याच्या पांढरीवर सोन्याचा नांगर धरल्याचा उल्लेख फक्त सहा कलमी शकावलीत आहे. तिच्यातील शेवटच्या कलमातील तो उल्लेख असा आहे : ‘‘शके १५५७ युव नाम संवत्सरी शाहजी राजे भोसले यांसी बारा हजार फौजेची सरदारी इदलशाईकडून जाली. सरंजामास मुलूक दिल्हे त्यात पुणे देश राज्याकडे दिल्हा. राज्यांनी (म्हणजे शाहजी राजांनी) आपले तरफेने दादाजी कोंडदेव मलठणकर यांसी सुभा सांगून पुणियास ठाणे घातले. तेव्हा सोन्याचा नांगर पांढरीवर धरिला. शांती केली. मग सुभेदार याणी कसब्याची व गावगनाची प्रांतात वस्ती केली.’’ पुण्याच्या पांढरीवर सोन्याचा नांगर धरला असा उल्लेख असलेला हा एकमेव जुना कागद आतापर्यंत उजेडास आला आहे आणि त्यात दादाजी कोंडदेवाचा स्पष्ट उल्लेख आहे. दादाजी कोंडदेवाने केलेल्या कामगिरीचे आणि शिवाजी महाराजांनी त्यांच्याविषयी वाटणाऱ्या आदराचे द्योतक असे खुद्द शिवाजी महाराजांच्या पत्रांमधील आणि इतर समकालीन व उत्तरकालीन कागदपत्रांमधील पुरावे वर दिले आहेत. बखरींमधील उल्लेखही त्या पुरव्यांशी सुसंगत व त्यांना पूरक असेच आहेत. तेव्हा ते प्रमाण मानण्यास हरकत नाही. शिवछत्रपतींची ९१ कलमी दादाजीविषयी काय म्हणते पहा- ‘‘पुणे तहद वाई, सिरवल, सुपे, इंदापूर हा प्रांत जहागीर दरोबस्त दिधली ते समई शाहजीराजे यांणी दादाजी कोंडदेव कुलकर्णी, मौजे मलठण.. लिहिणार, इमानी जाणून त्यांचे स्वाधीन मुलूख कुल येखतीयारी देऊन ठेविले..दादाजी कोंडदेव त्यांचे स्वाधीन मुलूख केला ते समई (शाहजी राजांनी त्यांना) सांगितले जे चिरंजीव (शिवाजी महाराज) व स्त्री (जीजाबाई) जुनरी आहेत त्यांच आपल्यापासी आणून महाल बांधोन उभयेतास अन्नवस्त्रे देऊन चिरंजीवास (म्हणजे शिवाजी महाराजांना) शाहणे करणे. हे आज्ञा करोन शाहजी राजे विज्यापुरास गेले. दादाजीपंती सिवनेरीहून जिजाऊसव सिऊबास आणून पुढे लाल महाल बांधोन उभयेतास बरे इजतीने ठेविले.. सिऊबास शाहणे केले.’’ त्याच बखरीत ‘‘दादाजीपंताचा मृत्यू झाला ते समई सोळा-सतरा वर्षांंचे शिवाजीराजे होते, त्यांणी बहुत शोक दादाजीपंत क्रमले (म्हणजे मृत्यू पावले) ते समई केला’’ असेही सांगितले आहे. श्रीमंत महाराज भोसले त्यांची बखर, म्हणजेच शेडगावकर भोसले बखर, या बखरीतही शाहजी राजांची जहागीर भरभराटीस आणण्याकरिता दादाजीने केलेल्या व्यवस्थेचे तपशीलवार वर्णन केले आहे. आणि शेवटी ‘‘शिवाजीराजे ह्यास विद्याभ्यास करणारा सिक्षाधारी (म्हणजे शिक्षक) होता, त्यांणी विद्याभ्यासात सिवाजीराजे ह्यांस तयार केले’’ असे म्हटले आहे. शिवादिग्विजय बखरीतदेखील ‘‘शिवाजी महाराज पुणे प्रांती राहून दादाजीपंती विद्याभ्यास करविला; मल्लयुद्ध, शस्त्रयुद्ध करावयाच्या गती शिकविल्या’’ असे म्हटले आहे. येथवर दादाजीपंताच्या कामगिरीविषयीचे पुरावे काय आहेत ते संक्षेपाने सांगितले. आता या व इतर पुराव्यांवरून नामवंत इतिहासकारांनी काय निष्कर्ष काढले आहेत ते थोडक्यात सांगतो. करवीर संस्थानचे अधिवती श्री छत्रपती शाहू महाराज आणि बडोद्याचे महाराज सयाजीराव गायकवाड यांच्या आश्रयाने श्री. कृष्णराव अर्जुन केळूसकर यांनी लिहिलेले छत्रपती शिवाजी महाराजांचे चरित्र १९०६ मध्ये प्रकाशित झाले. त्यात दादाजीच्या इमानी व स्वामिकार्यदक्ष प्रवृत्तीचे आणि शाहजी महाराजांची जहागीर भरभराटीस आणण्याकरिता त्याने केलेल्या कार्याचे विस्तृत वर्णन केले आहे आणि ‘‘अशा या प्रामाणिक, धर्मशील व पापभीरू पुरुषाच्या स्वाधीन आपल्या पुत्रास करण्यास शहाजीराजांस काहीएक दिक्कत वाटली नाही, हे साहजिक आहे आणि दादाजीनेही आपल्या धन्याच्या ह्या गुणी व हुशार मुलाचे संगोपन मोठय़ा प्रेमाने व दक्षतेने केले’’ असे म्हटले आहे. श्री. केळूसकर यांनीच पुढे असेही सांगितले आहे की ‘‘सारांश जमाबंदीची व्यवस्था नीट लावून प्रजा आबाद कशी राखावी, शेतकऱ्यांस उत्तेजन देऊन उत्पन्न कसे वाढवावे, घोडे वगैरे जनावरांची जोपासना कशी करावी, शिपाई-प्यादे वगैरे नोकर पदरी ठेवावयाचे ते कसे पारखून ठेवावे, नोकरांस राजी राखून त्यांच्याकडून इष्ट कामे कशी बिनबोभाट करवून घ्यावी, पागा व लष्कर यांची शिस्त कशी राखावी, इत्यादी गोष्टींचे ज्ञान महाराजांस दादाजीकडून अल्प वयातच चांगले प्राप्त झाले. ह्या अनुभवाचा व ज्ञानाचा परिपाक पुढे किती उत्तम प्रकारे झाला व त्यापासून कोणती कार्ये उद्भवली ते सर्व जगास विदित आहे.’’ ‘राजर्षी शाहू स्मारक ग्रंथ’ या ग्रंथाचे संपादक प्रा. डॉ. जयसिंगराव पवार यांनी ‘मराठी सत्तेचा उदय’ या त्यांच्या ग्रंथात दादाजी कोंडदेवाच्या कार्याचे मूल्यमापन अशाच प्रकारे केले आहे. ते म्हणतात ‘‘दैनंदिन राज्यकारभारातील दादोजीची उदाहरणे संस्कारक्षम महाराजांच्या मनावर परिणाम करून गेल्याशिवाय राहिली नाहीत,’’ ‘‘अशी नीतिमत्ता असणारा शिक्षक महाराजांना मिळाल्यामुळेच पुढे त्यांच्या कारभारातही हा आदर्श दिसून येतो,’’ ‘‘शिवाजी महाराजांना सदरेवर बसवून त्यांच्यासमोरच तंटय़ांची सुनावणी व निकाल दिला जात असे, असे करत असता, महाराजांना न्यायदानाचे प्रशिक्षण मिळावे हाच त्याचा (म्हणजे दादोजी कोंडदेवाचा) हेतू होता, ’’ ‘‘सारांश, जिजाईसारखी माता व दादोजी कोंडदेवासारखा पालक महाराजांना लाभल्यामुळे त्यांच्या ठिकाणी स्वाभिमान, स्वधर्मनिष्ठा, नीतिधैर्य, धाडस, शौर्य, राज्यकारभारकौशल्य, मुत्सद्देगिरी इत्यादी राज्यकर्त्यांस आवश्यक असणारे गुण निर्माण झाले व त्यांची पुढे वाढ होऊन महाराष्ट्राला हा थोर राजा लाभला.’’ डॉ. जयसिंगराव पवार यांच्याच ‘शिवाजी आणि शिवकाल’ या ग्रंथातही वरील आशयाचीच मते त्यांनी व्यक्त केली आहेत. प्रा. रा. ज्ञा. गायकवाड (प्राचार्य व इतिहास विभाग प्रमुख, छत्रपती शिवाजी कॉलेज, सातारा), प्रा. बा. शं. सूर्यवंशी (इतिहास विभाग प्रमुख, न्यू कॉलेज, कोल्हापूर) आणि प्रा. विलास पाटील (छ. शिवाजी कॉलेज, सातारा) या तिघांनी लिहिलेल्या ‘छत्रपती शिवाजी महाराज व शिवयुग’ या ग्रंथातही दादाजी कोंडदेवाच्या कामगिरीचे विस्तृत वर्णन केलेले आहे. त्यात ते म्हणतात ‘‘दादाजी कोंडदेव याचा शिवाजीचा गुरू म्हणून उल्लेख केला तर यात काहीच अवास्तव नाही, कारण याने शिवाजीला राज्यकारभार, न्यायदान इ. क्षेत्रातील शिक्षण दिले, ’’ ‘‘जहागिरीचा कारभार दादोजी पाहत असताना शिवाजी त्याच्या सान्निध्यात नेहमी असे, त्यामुळे राज्यकारभाराचे शिक्षण शिवाजीला मिळत होते,’’ ‘‘शिवाजी पुढे जो उत्तम प्रशासक, मुत्सद्दी राजकारणी, न्यायनिष्ठुर न्यायाधीश, कुशल सेनापती झालेला दिसतो हे दादोजी कोंडदेवाच्या प्रयत्नाचे व शिक्षणाचेच फळ होते.’’ इ.स. १६४४ मध्ये शाहजी राजांवर आदिलशाहाची इतराजी झाली आणि शाहजी राजे आदिलशाही दरबार सोडून गेले. तेव्हाही दादाजी कोंडदेवाने शाहजी राजांची साथ सोडली नाही. ‘शाहजी भोसले दरबारातून निर्वासित झाला आहे आणि म्हणून त्याचा मुतालिक (म्हणजे प्रतिनिधी) दादाजी कोंडदेव याचे पारिपत्य करण्याकरिता कोंढाण्याकडे स्वारी पाठविली आहे’ अशा अर्थाचे मुहम्मद आदिलशाहाने पाठविलेले १ ऑगस्ट १६४४ या तारखेचे एक अस्सल फर्मान कारीच्या जेधे देशमुखांकडे मिळाले आहे. (ऐतिहासिक फारसी साहित्य, खंड १, लेखांक ४८ किंवा इंडियन हिस्टॉरिकल क्वार्टर्ली, खंड ७, अंक २) शिवाजी महाराजांचे वय तेव्हा लहान असल्यामुळेच त्यांचा त्या फर्मानात उल्लेख नाही. पुढे ते प्रकरण मिटले. शाहजी राजे पुन्हा आदिलशाही दरबारात परतले आणि दादाजी कोंडदेव इ. स. १६४७ मध्ये त्याचा मृत्यू होईपर्यंत शाहजी महाराजांचा सुभेदार म्हणून त्यांच्या पुण्याच्या परिसरातील जहागिरीचा कारभार करीत राहिला. कठीण प्रसंगातही दादाजी कोंडदेवाने शाहजी राजांची साथ सोडली नाही, हे ह्या संपूर्ण प्रकरणावरून दिसून येते. सारांश, खुद्द शिवाजी महाराजांच्या पत्रांमधील उल्लेख, इतर समकालीन व उत्तरकालीन कागदपत्रे आणि बखरी या सर्व प्रकारच्या साधनांमधून दादाजी कोंडदेवाच्या कामगिरीचे एक सुसंगत चित्र आपल्यापुढे उभे राहते. दादाजी कोंडदेव हा शाहजी महाराजांचा विश्वासू सेवक होता, मातोश्री जिजाबाई व बाल शिवाजी यांची पुणे येथील जहागिरीत व्यवस्था ठेवण्याची आणि बाल शिवाजीला शिक्षण देण्याची कामगिरी शाहजी महाराजांनी त्याच्यावर सोपविली होती, त्याने ती उत्तम प्रकारे पार पाडली आणि त्यामुळेच शिवाजी महाराजांच्या मनात त्याच्याविषयी आदरभाव होता, असे त्या चित्राचे स्वरूप आहे. या जुन्या पुराव्यांच्या आधारे सुमारे शंभर वर्षांपूर्वीचे इतिहासकार श्री. कृष्णराव केळूसकर यांच्यापासून ते सध्याचे नामवंत इतिहासकार प्रा. डॉ. जयसिंगराव पवार यांच्यापर्यंत अनेक विद्वान इतिहासकारांनी दादाजीच्या कार्याचे जे वर्णन केले आहे त्याची रूपरेषाही वरीलप्रमाणेच आहे. पुण्याच्या पांढरीवर सोन्याचा नांगर धरल्याची नोंद ज्या एकमेव सहा कलमी शकावलीत आहे त्या नोंदीत देखील दादाजीचा स्पष्ट उल्लेख आहे. म्हणून, पुण्याच्या पांढरीवर सोन्याचा नांगर धरल्याचा जो प्रसंग लाल महालाच्या जागेत शिल्पबद्ध करण्यात आला आहे, त्या शिल्पात दादाजी कोंडदेवाचा समावेश असावा यात गैर तर काही नाहीच, उलट अशा इमानी पुरुषाचा समावेश त्या शिल्पात असावा ही गोष्ट अत्यंत उचित अशीच आहे. त्या शिल्पबद्ध स्मारकाची किंवा त्यातील कोणत्याही अंशाची तोडफोड करणे ही गोष्ट त्या स्मारकाचा आणि पर्यायाने खुद्द छत्रपती शिवाजी महाराजांचा अवमान करणारी ठरेल अशी माझी भावना आहे. (संदर्भ ग्रंथ : शिवचरित्रसाहित्य, मराठय़ांच्या इतिहासाची साधने, ऐतिहासिक संकीर्ण साहित्य, एक्याण्णव कलमी बखर, चिटणीस बखर, छत्रपती श्री शिवाजी महाराज चरित्र, मराठी सत्तेचा उदय, पेशवे दप्तर, भारत इतिहास संशोधक मंडळाचे इतिवृत्त व त्रमासिक, शिवचरित्रप्रदीप, मराठी दप्तर, श्रीमंत महाराज भोसले यांची बखर, शिवादिग्विजय, छत्रपती शिवाजी महाराज व शिवयुग) Dharalyaca white gold anchor on the context of the city has been the king of the red silpabaddha space, they should be included in the non-value foods Grandpa kondadevaca some illusion, it is so appropriate that this should be a very honest man, including that of the opposite Shilpa. Adilasahine had been crying the nomination kondadevaci Dadoji Shahaji Maharaj Pune province to flourish again. Pune County and their villages, which was as district Shahaji maharajankade jahagira, its management Shahaji Maharaj's job as the governors of the country watching Grandpa Konddeo. Grandpa used to refer kondadevaca junyatala Category In 1633, a letter was. Pune Province mahamadavadi this letter is gavasambandhice. He wrote that he had written to Patil Patil: Bapu Patil dissolved to leave the village as was his brother went paramulakhala drought. He died on his father. We may be saved. Sukala was. Grandpa was probably something on Konddeo Diwan. They put tract. Deshmukh had warned the desakulakarni, there was a village, to apply the village Patil anauna. '' And you took a poll (that is, Abhay, Assurance) invented by the village. ' The same case, the same content and the same date, the record plunge of a paper. There 'rajshri Grandpa Konddeo and governors of the country village town Yugoslavia' '(that is, brought boom to get settled back in the villages lying desert.) Is mentioned. Shahaji Maharaj and matusri Jijamata kondadevaci what about the grandfather was a feeling? Chhatrapati Shahu Maharaj siravala provincial desakulakanryavisayi desakulakarni of the province that the decision tantayaca Deshpande, a yado Gangadhar, issued October 1, 1728 or to have a genuine vatanapatra available date. The case was filed as evidence in the documents that Grandpa kondadevane siravala maharajansamora Shahu provincial constable was a genuine letter sent April 2, 1646, or a date. That the letter is considered valid and is uddhrtahi vacanapatrata their Chhatrapati mentioned above. Grandfather kondadeva his letter Jijamata boss mentioned Sowbagyavathi matusri jijaau sir 'that was. Queen Jijamata, Chhatrapati Shivaji Maharaj and Grandpa Konddeo against counterfeit, write text dirty and mean James Lane and promotion and dissemination of the text mean that the church is the grandfather of patratala 'matusri jijaau boss' does not refer to the apt answer? While working as subhedar job Shahaji Maharaj had to stay tantayance different dadajila vatanansambandhi nivadayanci documents are available in one of the nine in the presence of gotasabheta Grandpa. Grandfather kondadevane been brought under cultivation again bare tract, has been mentioned in many documents and denying in bakharim. Province Baner Pune (Baner current) village Grandpa kondadevane drinking panyakarita dike has been built out in the letter mentioned one. (Peshwa daptaratuna selected paper, Volume 31, 65 accounts). Pune is one of the old paper flowing ambila odhayala grandfather built the dam kondadevane mentioned. (Pune Municipal Research Circle, Section 1, pin no. 48) Grandpa's free sprhateci command is a symbolic annals Point ekyannava reality. Shahaji names in dadajine Shivapur (sahabaga name) was planted ambarai. He inadvertently broke her a mango, it is our mistake divide him chopping of hands went to, and they ask him to turn from it, and he himself cut the sleeve of his robe was a wolf. This account Shahaji Maharaj understood the dignity they sent clothes to comfort dadajila and then use the left sleeve dadajine wolf. That means that hakikatica. Word also interpreted secretary annals is also stated. The Word or akhyayika free is symbolic of Grandfather told the sprhapanabaddala. As the ruler of Baroda and Chhatrapati Shahu Maharaj Sansthan Karveer interpretations akhyayikeca that Mr. Maharaj Sayajirao Gaikwad Cover. Krushnarao arjuna kelusakara by Category 1 9 06 is written in the stamped caritrata Chhatrapati Shivaji Maharaj. They akhyayikeca same interpretations' Shahu memorial book or book editor Pvt. Dr. Jaisingrao Pawar Marathi power rise "is set in the book. As the Chhatrapati Shahu Maharaj (Satara) said before Grandpa Konddeo lahanasaca Brahmin was, but what he did to inasapha avarangajeba padasahasahi vandya jahale, damn it is mentioned in the letter was removed in a contemporary one occasion. Sahunce they are symbolic of what was laukika dadajica nyayipanabaddala damn. They have to be unstoppable dadajine think that belief itself Shivaji maharajannahi, it can be seen in many contemporary documents. For example: the outgoing governors of the country mahadaji samaraja karyata Mawal leverage constable mahadaji narasa 7 October 1675, sent a letter to the Lord is available to this date. It is ekele Shivaji Maharaj quoted a letter sent samarajasa mahadaji. '' Sir (ie Shivaji Maharaj) who do not want new; True, they will be going on during the rule of Grandfather kondadevam '' he said in the letter that Shivaji Maharaj. Pune provincial niradhadi taraphetila parince or village patilaki about Shivaji Maharaj nirathadi leverage the constable Tanaji Janardana sent a letter on June 26, 1671 is available for this date. They patratahi 'vaikunthavasi Infrastructure (ie Shahaji Maharaj) is an agreement that is pantance his career calile and Grandpa, tenepramane walk, Interdict new tinny "he said. Pune provincial karhekathara taraphetila vanapuri been sent to the village of patilakivaruna lasted six villages etc. Saswad taraphetila they kacerituna leverage of 23 July 1671, is one of the tantaya a letter or a date. In this case it '' before such calile .. Grandpa Konddeo of his career will be, will be tenepranane Hali vartavane rajshri Infrastructure calile his career, which do not conduct its warning 'that' order rajshri sir '(that is, Shivaji Maharaj) has stated that it was. Powered by a new patilaki mavalammadhila was a dispute about the village. About Shivaji Maharaj desadhikari konhera Rudra sent to November 1, 1678 is available with a letter or a date. They patratahi 'Grandpa walk tenepramane that calile time of Konddeo' said. Sivacaritrasahitya, Volume 3 3 99 th lekhankata Purander the Word killlyaci. It Shivaji Purander fort mahadaji Neelkanthrao is mentioned in a letter written by him. '' Dado Konddeo amhajavala was dilhe by father, that mrtyo steps, now we nirasrita. '' He said it is. Grandfather Konddeo this Shahaji Maharaj was probably something. They know the name of the estate Peth Shivapur names and provide bandhavayaci castle at Khed Shivaji Maharaj Shivaji maharajankarita is karinyata khedebarya of the desapandayam. Grandfather kondadeva after the death of Shivaji Maharaj sent many letters in '' Grandpa was unable to Konddeo governors of the country '' that is respectful mention. Pune white gold anchor dharalyaca mentioning only six sakavalita point. Its last section, it is mentioned that: 'Shake 1557 Uwe name Shahaji Raje Bhosle this twelve thousand phaujeci command idalasaikaduna fake death anniversary. Saranjamasa muluka dilhe in Pune state dilha country. States (that is, Shahaji kings) put Thane puni to leverage your grandfather telling Konddeo malathanakara this subha. When white gold anchor on dharila. The peace. The governors of the country and settled in the province gavaganaci yani kasabyaci. '' Pune white gold anchors that held on to mention that there was light, and is so far the only old paper is clearly mentioned in Grandpa kondadevaca. Grandfather symbolic fear holds them concerning the performance of Shivaji Shivaji Maharaj granted kondadevane it now and have given up other contemporary and later kagadapatrammadhila evidence. Bakharimmadhila are mentioned so that puravyansi consistent and complementary. And they do not mind the law of evidence. What Grandpa says about Chhatrapati Shivaji 9 1 Point paha Pune tahada Y, sirwal, Supe, Indapur the province jahagira darobasta didhali to samai sahajiraje yanni Grandpa Konddeo Kulkarni, socks malathana .. write, to be honest about samai district delivered their Konddeo theviledadaji delivered by yekhatiyari their total tract ( Shahaji kings of them), which ever (Shivaji) and female (jeejaabaaee) junari have brought them apalyapasi house bandhona ubhayetasa annavastre by ciranjivasa (ie Shivaji Maharaj) to sahane. This order was vijyapurasa Karon Shahaji kings. Dadajipanti sivanerihuna jijausava siubasa brought along Lal Mahal bandhona ubhayetasa well ijatine left .. siubasa made sahane. '' The annals' dadajipantaca died they were sixteen-seventeen varsamnce samai Shivajiraje, tyanni too mourn dadajipanta kramale (ie killed) to the samai '' he said. Sir Bhosle their bakhara rich, ie sedagavakara Bhosle bakhara, or bakharitahi Shahaji system is described in detail by the kings jahagira dadajine to the boom. And finally '' Shivajiraje Ahikam school that siksadhari (the teacher) was prepared for the tyanni vidyabhyasata sivajiraje '' he said. Sivadigvijaya bakharitadekhila 'Shivaji Maharaj Pune territory by dadajipanti Wherefore the school; Wrestling, taught course be sastrayuddha '' he said. What evidence have they operate on dadajipanta of kamagirivisayice said sanksepane. Eminent historians now say briefly what they are removed from the conclusion of the evidence, and others. Karveer Shri Chhatrapati Shahu Maharaj Sansthan adhivati ​​Sir Sayajirao Gaikwad of Baroda and Mr. Cover. Written by Arjun kelusakara Krushnarao Shivaji history was published in 1 9 06. The grandfather has a brief description of the work that he has done to the faithful and svamikaryadaksa nature and Shahaji Maharaj jahagira boom and '' such honest, given the man of pious and God fearing not fear difficulties gigantic ShahajiRaje to his son, there obvious and dadajinehi and talented these masters cute child with love and cheerfulness large '' he said. Mr. It is also said that before Mr kelusakara 'summary jamabandici system to maintain them, how well people settled, thus increasing the income of farmers by encouraging, horses, etc. How preservation of animals, soldiers-pawn should examine how they thevavayace door man, etc., servants willing to spare them desirable How to Get binabobhata works, how to maintain the discipline of the army and paga, etc. have received good little knowledge Maharaj dadajikaduna age. The experience and knowledge along the way, the best product and how it arises from what is known in all functions jagasa. '' 'Shahu memorial book or book editor Pvt. Dr. Jaisingrao Pawar Marathi power rise "or have their work assessed in a similar way to the book Grandpa kondadeva. They say, 'No she gelyasivaya by influencing the mind Maharaj cultured Examples dadojici daily rajyakarabharatila,' 'the honor with the teachers appear to this ideal karabharatahi their next milalyamuleca Maharaj,' 'Shivaji Maharaj being removed and hearing tantayanci tyancyasamoraca sit coats on thus, when doing so, his king is trained great (ie Dadoji kondadevaca) was intended, '' Summary, jijaisarakhi mother and Dadoji kondadevasarakha parents Maharaj pride in their labhalyamule, svadharmanistha, nitidhairya, courage, bravery, rajyakarabharakausalya, mutsaddegiri etc. creating points required by the rulers and kings of Maharashtra and appreciative of their continued growth. '' Dr. Jaisingrao Pawar in his Shivaji and Sivakasi 'opinions asayacica on the book, they have expressed. Pvt. Resident. Known. Gaikwad (principal and head of the Department of History, College of Chhatrapati Shivaji, Satara), Pvt. Ba. Martens. Sooryavanshee (History Department, the head of New College, Kolhapur) and Pvt. Vilas Patil (f. College Shivaji, Satara) written in the three "Chhatrapati Shivaji Maharaj and sivayuga 'book is a brief description of the performance Grandpa kondadeva. They called it '' the grandfather Konddev as Shivaji's teacher mentioned that it is nothing unreasonable, because the judge Shivaji, judges etc. चौथीच्या इतिहासाच्या पुस्तकातून शिवरायांचे गुरू म्हणून दादोजी कोंडदेवांचे नाव राहिले नाही. पण शहाजी हेच शिवाजी महाराजांचे गुरू होते हे प्रस्थापित करणे सुरू झाले. तज्ज्ञ समितीचे अध्यक्ष जयसिंगराव पवार यांचे या बाबतीतले प्रयत्न थक्क करणारे आहे. इयत्ता चौथीच्या इतिहासाच्या पाठय़पुस्तकात छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या हिंदवी स्वराज्य स्थापनेचे धडे आहेत. या पाठय़पुस्तकाला ‘शिवछत्रपती’ असे नाव दिलेले आहे. गेली जवळजवळ ४० वर्षे महाराष्ट्रात चौथीच्या इतिहासाचे पुस्तक चालू होते. या वर्षी त्यात काही सुधारणा करून नवी सुधारित आवृत्ती नुकतीच बालभारतीतर्फे प्रकाशित करण्यात आली आहे. या आवृत्तीसाठी जी तज्ज्ञ समिती नेमण्यात आली होती तिचे अध्यक्ष डॉ. जयसिंगराव पवार हे होते. त्यांच्या नेतृत्वाखालील समितीच्या मार्गदर्शनानुसार इयत्ता चौथीच्या इतिहासाचं पाठय़पुस्तक आठ भाषांत तयार करण्यात आलं. या पुस्तकातील बदलाबद्दल प्रचंड वादळ निर्माण झालं. विशेषत: त्यातील शिवाजी महाराजांच्या गुरुपदावरून दादोजी कोंडदेवांचं नाव वगळल्याबद्दल डॉ. जयसिंगराव पवार हे नाव वादाच्या भोवऱ्यात सापडलं. ‘चौथीच्या इतिहास पुस्तकातून दादोजी कोंडदेवाचे नाव गुरुत्वपदावरून वगळण्यावर कडक कारवाई करा’ असा आरोप करण्यापर्यंत काहींची मजल गेली. चौथीच्या इतिहासविषयक पाठय़पुस्तक महामंडळाचे डॉ. जयसिंगराव पवार हे अध्यक्ष असल्यामुळे ते सर्वाच्या टीकेचे लक्ष्य झाले आहेत. याच्या उलट ‘इयत्ता चौथीच्या इतिहासाच्या पाठय़पुस्तकातील समितीने केलेला बदल कुणाच्या लहरीवर अथवा कुणाच्या दबावाखाली केलेला नसून- समकालीन पुराव्याच्या आधारावर केलेला आहे’ असा खुलासा जयसिंगराव पवारांनी केला. प्रसारमाध्यमांतून दररोज, ‘आज जयसिंगराव पवारांची काय खबरबात?’ असा प्रश्न उपस्थित केला जात आहे. तेव्हा या सर्व आरोप-प्रत्यारोपांच्या गदारोळांत मूळ प्रश्न काय आहे? तो नीट समजावून घेतला पाहिजे. डॉ. जयसिंगराव पवारांची खबरबात अशी की, इयत्ता चौथीच्या इतिहास पाठय़पुस्तकातून त्यांनी दादोजी कोंडदेवांचे शैक्षणिक गुरू या नात्याने पूर्वीच्या पाठय़पुस्तकात जो, ‘दादोजी कोंडदेवांच्या देखरेखीखाली शिवरायांचे शिक्षण झाले’ असा उल्लेख होता तो वगळून त्याच्याऐवजी, ‘शिवरायांचे शिक्षण शहाजीराजांच्या देखरेखीखाली झाले’ असा नवा उल्लेख करण्यात आला. या संदर्भातील दादोजी कोंडदेवांचे चित्र वगळून त्याऐवजी शहाजीराजांचे चित्र टाकले आहे. यावरून दादोजी कोंडदेव हे शिवरायांचे गुरू नव्हते असे डॉ. जयसिंगराव पवारांनी सूचित केले आहे. वास्तविक पाहता दादोजी कोंडदेव हे शिवरायांचे गुरू नव्हते असे अनेकांचे मत होते व आहे. तसे ते जयसिंगरावांचेही असायला काही हरकत नाही. परंतु एकेकाळी हेच जयसिंगराव पवार ‘दादोजी कोंडदेव हे शिवाजीचे गुरू होते’ असे म्हणत होते. आज अचानक त्यांचे हे मत कसे काय बदलले, हाच अनेकांच्या भुवया वर जाण्याचा मुद्दा आहे. कोल्हापूरच्या श्री शहाजी छत्रपती महाविद्यालयाचे इतिहास विभागप्रमुख म्हणून काम करीत असताना त्यांनी एम.ए.च्या परीक्षेसाठी नेमलेल्या व मुंबईच्या सी. जमनादास आणि कंपनीने प्रसिद्ध केलेल्या पुस्तकात ‘दादोजी कोंडदेव हे शिवरायांचे गुरू होते’ असे म्हटले होते. या पुस्तकात ते दादोजी कोंडदेवांबद्दल काय म्हणतात ते वाचण्यासारखे आहे. या पुस्तकात डॉ. जयसिंगराव पवार म्हणतात की, ‘मालोजीराजांनी प्राप्त केलेल्या गावचे कुलकण्र्यपण हे दादोजी कोंडदेवाच्या घराण्याकडे होते. तेव्हा भोसले घराण्याशी दादोजीचा संबंध बराच जुना होता. इ. स. १९३६ साली जेव्हा शहाजीराजे कर्नाटकात गेले तेव्हा मागे महाराष्ट्रात आपल्या जहागिरीची व्यवस्था करण्याची व कुटुंबाचा सांभाळ करण्याची जबाबदारी त्यांनी दादोजीवर सोपवली होती.. सततच्या लढायांमुळे शहाजीराजांची जहागीर उजाड बनली होती. ती समृद्ध करण्याची कामगिरी दादोजीने केली. एवढेच नव्हे तर शिवाजी राजांच्या शिक्षणाची चोख व्यवस्था त्याने केलेली होती. त्याच्यासारख्या व्यवहारज्ञानी व प्रामाणिक कारभाऱ्याकडून महाराजांनी राज्यकारभाराचे प्राथमिक धडे घेतले व आपल्या कर्तबगारीचा पाया घातला.. शिवकालात आजच्यासारख्या शाळा व महाविद्यालये नव्हती. घरंदाज मराठा घराण्यात आपल्या मुलावर खास शिक्षकाची नेमणूक केली जाई. शिवाजी महाराज एका बडय़ा जहागीरदाराचे चिरंजीव होते. कारभारात व राजकारणात आवश्यक असणाऱ्या सर्व शिक्षणाची व्यवस्था दादोजीने केली होती.. शिवाजी महाराजांच्या शिक्षणासंबंधी इतिहासकार श्री. त्र्यं. शं. शेजवळकर हे म्हणतात की, ‘‘दादोजी कोंडदेव याच्या शिक्षेखाली चालू मुसलमानी राज्यपद्धतीचे शिक्षण शिवाजीस उत्तमपैकी मिळाले. त्याला थोडेबहुत फारसी व उर्दू भाषांचे अध्ययनही करावे लागले असावे!.. शहाजीच्या जहागिरीचा कारभार पहात असता दादोजीच्या सोबत महाराज सतत असल्यामुळे राज्यकारभाराचे प्राथमिक धडे त्यांना मिळत गेले.. राज्यकर्त्यांजवळ कठोर शिक्षा असल्याशिवाय पुंडलोकांचे निर्दालन व गरिबांचे संरक्षण होऊ शकत नाही, हा धडा दादोजीने महाराष्ट्राला घालून दिला.. दैनंदिन राज्यकारभारातील दादोजीची उदाहरणे- संस्कारक्षम महाराजांच्या मनावर परिणाम करून गेल्याशिवाय राहिली नाहीत. दादोजी कोंडदेव नीतिमान, सचोटीचा व धार्मिक प्रवृत्तीचा गृहस्थ होता. आपल्या धन्याने आपणावर सोपविलेली कामगिरी प्रामाणिकपणे पार पाडली पाहिजे, त्यात बिलकूल लबाडी होता कामा नये याकडे त्याचा कटाक्ष असे.. अशी नीतिमत्ता असणारा शिक्षक महाराजांना मिळाल्यामुळेच पुढे त्यांच्या कारभारातही हा आदर्श दिसून येतो. शहाजीच्या जहागिरीची व्यवस्था लावता त्याने अनेक सुधारणा केल्या.. आणि हे सर्व शिवरायांना सोबत घेऊन दादोजी करीत होता. त्यामुळे याचे प्रशिक्षण दादोजीकडून शिवरायांना बालवयातच मिळाले.. वतनाच्या व भाऊबंदकीच्या अनेक कटकटी जहागिरीत चालू असत. त्याचे निकाल देण्याची जबाबदारी जहागिरीचे कारभारी म्हणून दादाजीवर येत असे. अशा प्रसंगी शिवाजी महाराजांना सदरेवर बसवून त्यांच्या समोरच्या तंटय़ांची सुनावणी व निकाल दिला जात असे. हे सर्व करत असता महाराजांना न्यायदानाचे प्रशिक्षण मिळावे हाच त्यांचा हेतू होता.. सारांश जिजाबाईसारखी माता व दादोजी कोंडदेवसारखा शिक्षक महाराजांना लाभल्यामुळे त्यांच्या ठिकाणी स्वाभिमान, स्वधर्मनिष्ठा, नीतिधैर्य, धाडस, शौर्य, राज्यकारभार कौशल्य, मुत्सद्देगिरी इत्यादी राज्यकर्त्यांस आवश्यक असणारे गुण निर्माण झाले व त्याचीच पुढे वाढ होऊन महाराष्ट्राला हा थोर राजा लाभला!’’ (मराठी सत्तेचा उदय : दादोजी कोंडदेव महाराज, पृष्ठ १०० ते १०२) सदर उतारा थोडा लांबला खरा, पण डॉ. जयसिंगराव पवार यांची दादोजी कोंडदेवांबद्दलची मते वाचकाला कळावी म्हणून हा पंक्तिप्रपंच केला. वरील उताऱ्यावरून दादोजी कोंडदेव हे शिवरायांचे शिक्षक होते हे सिद्ध होत नाही काय? परंतु अचानक ‘दादोजी कोंडदेव हे फक्त उत्तम प्रशासक होते’ असा नवा ‘पवित्रा’ जयसिंगराव पवारांनी कसा काय घेतला? याबद्दलचा खुलासा करताना जयसिंगराव पवार म्हणतात की, ‘‘सुमारे ३०-३२ वर्षांपूर्वी मी शिवकालावर ‘मराठी सत्तेचा उदय’ नावाचे एक एम.ए.चे क्रमिक पुस्तक लिहिले होते. त्यात मी दादोजीचा शिक्षक म्हणून उल्लेख केला होता. माझे हे पुस्तक उपलब्ध शिवचरित्रांच्या अभ्यासावर आधारित होते. तो काही माझा संशोधनात्मक ग्रंथ नव्हता. ते पुस्तक मी १९७७ मध्ये लिहिले असून त्या वेळी ज्या पुस्तकांच्या आधारे ते क्रमिक पुस्तक लिहिले त्यात तसे उल्लेख होते. पुढे जेम्स लेन प्रकरणानंतर दादोजीचा प्रश्न ऐरणीवर आल्यावर मी खास सवड काढून सर्व समकालीन साधने तपासली. तेव्हा अभ्यासाअंती माझे असे ठाम मत बनले की, दादोजी कोंडदेव हे शिवरायांचे गुरू किंवा मार्गदर्शक नव्हते. तसा उल्लेख कोणत्याही समकालीन साधनांत मला आढळला नाही. त्यामुळे दि. २४ एप्रिल २००६ रोजी पुण्यातील एका जाहीर परिसंवादात ‘दादोजी कोंडदेव हे शिवाजीचे गुरू होते’ हे माझे पूर्वीचे मत बरोबर नसल्याचे नमूद केले होते. त्या वेळी माझी चूक झाली होती हे मी आता कबूल करत आहे. आज नवी साधनं पुढे आलेली असताना मी माझं जुनंच म्हणणं कसं काय कायम करणार? अत्यंत विश्वासार्ह साधन हाती आल्यानंतरही इतिहासकाराने आपली जुनीच मतं नोंदवावीत असे आमच्या विरोधकांना सुचवायचं आहे काय?’ जयसिंगरावांचा हा खुलासा वाचून आम्हाला आश्चर्याचा धक्काच बसला. त्यावर कोणाचाही विश्वास बसणार नाही. एम.ए. पीएच. डी. झालेल्या एका इतिहासकाराने एम.ए.च्या परीक्षेसाठी लिहिलेले ते क्रमिक पुस्तक आहे. ते लिहिताना त्यांनी सर्वागीण अभ्यास करायला हवा होता. ‘ज्या पुस्तकाच्या आधारे ते क्रमिक पुस्तक लिहिले त्यात तसे उल्लेख होते.’’ याचा अर्थ कोणत्या तरी एखाद्या पुस्तकाच्या आधारे त्यांनी आपले पुस्तक लिहिले असा होतो. त्या वेळी त्यांनी अनेक पुस्तकांचा अभ्यास का केला नाही? डॉ. जयसिंगराव पवार नुसतेच लेखक नाहीत, ते इतिहास संशोधक आहेत. ‘दादोजी कोंडदेव हे शिवाजीचे गुरू नव्हते’ याचा साक्षात्कार जयसिंगराव पवारांना ३० वर्षांनंतर आणि दोन वर्षांपूर्वी झाला असला तरी ‘शिवाजीचे गुरू कोण?’ हा वाद फार पूर्वीपासून चालत आलेला आहे. जयसिंगरावांनी जेव्हा हे ‘मराठी सत्तेचा उदय’ पुस्तक लिहिले त्या वेळी आणि त्यापूर्वीही ‘दादोजी कोंडदेव हे शिवाजीचे गुरू नव्हते’ असे म्हणणारे अनेक लोक होते. इतिहास संशोधक या नात्याने जयसिंगराव पवारांनी त्या सर्वाची पुस्तके व मते यांचा अभ्यास करणे आवश्यक नव्हते का? या सर्व मतमतांतरांचा अभ्यास जयसिंगराव पवारांनी त्या वेळी निश्चितच केलेला असणार. या अभ्यासाअंतीच त्यांनी ‘दादोजी कोंडदेव हे शिवरायांचे गुरू होते’ असे आपले मत बनविलेले असणार. कदाचित त्या वेळी त्यांचा अभ्यास अपुरा झाला असेल आणि अभ्यास पुरा झाल्यावर आज त्यांचे मत बदलले असेल, पण हा बदल व्हायला ३०-३२ वर्षांचा एवढा प्रदीर्घ काळ का जावा लागला? जेम्स लेन प्रकरण उद्भवल्यावरच जयसिंगराव पवारांना या प्रश्नाचा अभ्यास करायला सवड सापडली? इतिहास संशोधक असूनही गेली २५-३० वर्षे या प्रश्नाचा अभ्यास करण्याचे त्यांना का सुचले नाही? उशिरा का असेना, पण जयसिंगरावांना हे सुचले आणि त्यांनी आपल्या कामाच्या प्रचंड व्यापातून खास सवड काढून सर्व ऐतिहासिक- समकालीन साधने धुंडाळली. या तपासाअंती त्यांची मते बदलली आणि ती त्यांनी चौथीच्या नव्या पाठय़पुस्तकात ‘छापली’. त्यासाठी त्यांनी नवी ऐतिहासिक साधनं पुढं आणली. जयसिंगरावांनी पुढं आणलेले नवं ऐतिहासिक साधन कोणतं? तर कवींद्र परमानंदलिखित ‘शिवभारत’ हा काव्यग्रंथ. आता याला नवं ऐतिहासिक साधन कसं म्हणायचं? ‘अत्यंत विश्वासार्ह समकालीन साधन’ म्हणून जयसिंगराव ज्या परमानंदकृत ‘शिवभारत’चा उल्लेख करतात व ‘ज्याच्या आधारे इयत्ता चौथीच्या इतिहास पाठय़पुस्तकाचं आम्ही पुनर्लेखन केलं’ असं म्हणतात त्या कवींद्र परमानंदकृत ‘शिवभारत’ या मूळ संस्कृत ग्रंथाचं भाषांतर व संपादन सदाशिव महादेव दिवेकर यांनी इ.स. १९२७ मध्येच प्रकाशात आणलं होतं. त्यांच्या या ‘शिवभारत’ची पहिली मराठी आवृत्ती इ.स. १९२७ सालीच प्रसिद्ध झालेली आहे. म्हणजे सुमारे ८०-८२ वर्षांपासून हे ऐतिहासिक साधन उपलब्ध असताना आज त्याला जयसिंगराव पवार ‘नवं साधन’ कसं काय म्हणतात? सुमारे ३०-३२ वर्षांपूर्वी एम.ए.साठी जेव्हा ‘मराठी सत्तेचा उदय’ हे क्रमिक पुस्तक डॉ. जयसिंगराव पवारांनी लिहिले त्या वेळीही परमानंदकृत ‘शिवभारत’चे भाषांतर उपलब्ध होतेच ना? तरीही ‘दादोजी कोंडदेव हे शिवाजीचे गुरू होते’ असेच मत डॉ. जयसिंगराव पवारांनी मांडले होते. पुलाखालून एवढे पाणी वाहून गेल्यावर आज त्यांचे मत अचानक बदलले, याला काय म्हणावे? गेली ३०-३२ वर्षे जयसिंगराव पवारांच्या ‘मराठी सत्तेचा उदय’ या पुस्तकाचा अभ्यास करून अनेक विद्यार्थी एम.ए. होऊन बाहेर पडले असतील. त्यांनी ‘‘दादोजी कोंडदेव हे शिवाजीचे गुरू होते. त्यांच्या देखरेखीखाली शिवरायांचे शिक्षण झाले!’’ असेच शिक्षण घेतले. जयसिंगराव पवारांच्या हाताखाली शिकून बाहेर पडलेल्या विद्यार्थ्यांच्या मुलांची मुले ज्यांच्यासमोर इयत्ता चौथीचा बदललेला नवा इतिहास धडा असेल. ते म्हणतील की, ‘‘दादोजी कोंडदेव हे शिवाजी महाराजांचे गुरू नव्हतेच. ते कोण आहेत त्यांची नावेसुद्धा ठाऊक नाहीत!’’ दादोजी कोंडदेव हे शिवाजी महाराजांचे गुरू होते का नव्हते? याबद्दल दोन पिढीत संभ्रमावस्था निर्माण करण्याचे काम डॉ. जयसिंगराव पवार करीत आहेत. याबद्दल इतिहास त्यांना कधीही क्षमा करणार नाही. ज्या शिवभारताच्या आधारावर जयसिंगराव पवारांनी चौथीच्या इतिहास पाठय़पुस्तकाचे पुनर्लेखन केले आहे त्या शिवभारताचा इतिहास लेखनासंदर्भात गौरव करताना डॉ. जयसिंगराव पवार म्हणतात, ‘‘शिवभारत हे शिवचरित्राचे एक समकालीन आणि अतिशय विश्वसनीय साधन आहे. परमानंदाचे शिवकालिनत्त्व अनेक पुराव्यांनी सिद्ध केले आहे. आपण हे काव्य शिवाजीच्या सांगण्यावरून रचले असल्याचे परमानंद सांगत असल्याने आणि त्याची विश्वासार्हता वारंवार प्रत्ययास आली असल्याने ते शिवाजीचे अधिकृत चरित्र आहे असे समजण्यास हरकत नाही. परमानंदाला शिवचरित्राची अगदी जवळून माहिती होती आणि या ग्रंथात ती प्रामाणिकपणे नमूद केल्याचेही आढळून येते. त्याचप्रमाणे या ग्रंथात दिलेल्या माहितीस इतर विश्वसनीय साधनांकडून दुजोरा मिळतो.’’ ‘शिवभारत’ हे शिवचरित्राचे एक समकालीन साधन आहे याबद्दल वाद असण्याचे कारण नाही; परंतु ते ‘शिवाजीचे अधिकृत चरित्र’ आहे, असे म्हणता येणार नाही. शिवभारतामध्ये एकूण ३२ अध्याय असून, शहाजीच्या जन्मापासून ते शिवाजीचा शृंगारपुरात प्रवेश येथपर्यंतचा भाग यात आलेला आहे. म्हणजे इ.स. १६६१ पर्यंतचे शिवचरित्र यात आलेले आहे. इ.स. १६६१ ला शिवाजीचे वय ३१ होते. म्हणजे शिवाजीच्या वय वर्षे ३१ पर्यंतचाच इतिहास या शिवभारतात आलेला आहे. शिवाजीचा जन्म इ.स. १६३०चा आणि मृत्यू १६८० चा आहे. म्हणजे इ.स. १६६१ ते १६८० या १९ वर्षांचा शिवाजीचा इतिहास या शिवभारतात आलेला नाही. यात तानाजी मालुसरेचा उल्लेख आहे, पण दादोजी कोंडदेवाचा साधा नामोल्लेखही नाही. इ.स. १६६१ पर्यंतचाच भाग यात आलेला आहे. त्यामुळे शिवराज्याभिषेक व शिवाजीच्या मृत्यूचे त्यात वर्णन नाही. त्यामुळे शिवभारताला अधिकृत शिवचरित्र कसे म्हणता येईल? शिवभारतात जे उल्लेख आहेत ते अचूक आहेत, पण अनुल्लेखाचे काय करणार? शिवभारतात ज्या व्यक्ती किंवा प्रसंग यांचे उल्लेख नाहीत त्या घडल्याच नाहीत असे समजायचे का? असे समजल्यास अनवस्थाप्रसंग उद्भवेल. बखरी शिवाजीनंतर १०० वर्षांनी लिहिल्या त्यामुळे त्या अतिरंजित आहेत असे जयसिंगराव पवार म्हणतात. पण अतिरंजित वर्णने परमानंदाच्या शिवभारतात काय कमी आहेत? कवींद्र परमानंदाचा ‘शिवभारत’ हा काव्यग्रंथ आहे. त्यामुळे शिवभारत ही एक पद्यमय बखर आहे असेच म्हटले पाहिजे. डॉ. जयसिंगराव पवार हे कवी परमानंदाच्या ‘शिवभारत’ या काव्यग्रंथाची वारंवार भलावण करताना दिसतात. या ‘शिवभारत’मध्ये नेमके काय आहे? परमानंदाने हे शिवभारत कधी रचले याचा उल्लेख ग्रंथात केलेला नाही. शिवाजीने शृंगारपूर घेऊन त्र्यंबक भास्कराची नेमणूक तिथला प्रमुख अधिकारी म्हणून केली इथपर्यंतची हकीगत या शिवभारतात आलेली आहे. या घटनेची तारीख जरी त्यात दिलेली नसली तरी ही घटना दि. २९ एप्रिल १६६१ रोजीची आहे हे इतर साधनांवरून सांगता येते. तसेच एके ठिकाणी अली आदिलशहाच्या सांगण्यावरून सिद्दी जौहर याला विषप्रयोग करून ठार मारण्यात आले अशा आशयाचा उल्लेख अंती आलेला आहे. सिद्धी जौहर दि. १७ ऑगस्ट ते ३० सप्टेंबर १६६१ या दरम्यान मरण पावला हे इतर साधनांवरून समजते. तारखेच्या दृष्टीने बघितले तर ही घटना शिवभारतात उल्लेखिलेली सर्वात अलीकडची घटना आहे. अर्थात यानंतर केव्हा तरी सध्या आपल्या हाती असलेले ‘शिवभारत’ रचून तयार झाले असले पाहिजे. इ.स. १६६१ नंतरचा शिवाजीचा इतिहास या शिवभारतात आलेला नाही. इयत्ता चौथीचे ‘शिवछत्रपती’ हे इतिहासाचे पाठय़पुस्तक तर संपूर्ण शिवचरित्राचे आहे. म्हणजे शिवाजीच्या जन्मापासून मृत्यूपर्यंतच्या घटना यामध्ये अपेक्षित आहेत आणि तशा त्या या चौथीच्या नव्या पुस्तकात आलेल्या आहेत. आता या ठिकाणी असा प्रश्न उपस्थित होतो की, पाठय़पुस्तक समितीने शिवाजीनंतर शंभर-दीडशे वर्षांनी बखरीत लिहिलेला मजकूर प्रमाण न मानता समकालीन अशा फक्त ‘शिवभारत’चाच मजकूर प्रमाण मानायचा असा निर्णय घेतल्याने इ.स. १६६१ पर्यंतचा मजकूर ‘शिवभारत’च्या आधारे घेता येईल यात काही शंका नाही, पण त्यापुढचा शिवाजीचा १९ वर्षांचा उरलेला इतिहास शिवभारतात नाही त्याचे काय करायचे? या कालातील मजकूर कशाच्या आधारे घेणार? या ठिकाणी खबर वाङ्मयाचेच साहाय्य घेणार ना? येथूनच डॉ. जयसिंगराव पवार (एम.ए., पीएच.डी.) यांनी इयत्ता चौथीच्या ‘शिवछत्रपती’ या इतिहास पाठय़पुस्तकाची ‘बखर’ लिहिली आहे. शिवभारतात दादोजी कोंडदेवांचा साधा नामोल्लेखही नाही म्हणून तो शिवरायाचा गुरू नाही असे जयसिंगराव म्हणतात. पण ‘शिवभारतात’ बाजीप्रभू देशपांडेचा तरी नामोल्लेख कोठे आहे? मग बाजीप्रभू देशपांडे झालाच नाही असे समजून त्याला इतिहासातून वगळायचे का? पण जयसिंगराव पवारांनी चौथीच्या इतिहास पुस्तकात दादोजी कोंडदेवावर एक परिच्छेद आणि बाजीप्रभू देशपांडेवर ‘शर्थीने खिंड लढवली’ हे एक स्वतंत्र प्रकरण लिहिले आहे, ते कशाच्या आधारावर? बखर वाङ्मयाच्याच ना? इ.स. १६६१ नंतरचा इतिहास शिवभारतात नाही तरी तो चौथीच्या ‘शिवछत्रपती’मध्ये आलेला आहे. अर्थात याला आधार बखर वाङ्मयाचाच असला पाहिजे. दादोजी कोंडदेव शिवरायांचे गुरू नाहीत हे सिद्ध करण्यासाठी म्हणून जयसिंगराव पवारांनी ‘शिवरायांचे शिक्षण’ हा एक नवा पाठ समाविष्ट केला आहे. यामध्ये शिवभारताच्या आधारे शिवरायांच्या शिक्षणाचा वृत्तांत सादर केला आहे. या ग्रंथात नवव्या आणि दहाव्या अध्यायात शिवाजीच्या शिक्षणाचा उल्लेख आहे. त्यानुसार जिजाबाई व शिवराय कर्नाटकात बेंगळूर मुक्कामी असता शिवराय ७ वर्षांचे झाल्यावर शहाजीराजांनी त्यांना तेथील गुरूच्या मांडीवर बसवून त्यांच्या शिक्षणाचा प्रारंभ केला. (अध्याय ९, श्लोक ७०-७१) पुढे शिवराय १२ वर्षांचे झाल्यावर शहाजीराजांनी त्यांची व जिजाऊंची पाठवणी पुणे प्रांती केली. त्यावेळी परमानंद म्हणतो की, शहाजीराजांनी त्यांच्याबरोबर हत्ती, घोडे, पायदळ, ध्वज, खजिना, विश्वासू अमात्य, पराक्रमी सरदार आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे विख्यात अध्यापक दिले. (अध्याय १०, श्लोक २५-२७) शिवभारतकार पुढे म्हणतो की, शहाजीराजांनी पाठवून दिलेल्या या अध्यापकांनी श्रुती, स्मृती, पुराणे, रामायण व महाभारत, राजनीतिशास्त्र, बहुविध भाषा, पद्यरचना, सुभाषिते, काव्यशास्त्र, फलज्योतिष, सांग धनुर्वेद, अश्वपरीक्षा, गजपरीक्षा, अश्वारोहण, गजारोहण, तलवार पट्टा, भाला इत्यादी शस्त्रे चालवण्याची कला, बहुयुद्ध, युद्धकला, दुर्ग दुर्गम करण्याचे शास्त्र, शत्रूपक्षातून निसटून जाण्याची कला, जादुगिरी, रत्नपरीक्षा अशा अनेक विषयांत शिवरायांना प्रवीण केले. (अध्याय १०, श्लोक ३४-४०) यावरून शहाजीने पाठविलेल्या अन्य शिक्षकाकडून शिवाजीचे शिक्षण झाले असे जयसिंगराव पवार म्हणतात. पण परमानंद हा शिवाजीचा समकालीन असूनही तो या शिक्षकांची नावे का सांगत नाही? ‘परमानंदाच्या शिवभारतातील स्थळांचे व व्यक्तीच्या नावांचे बरेचसे संशोधन आतापर्यंत झाले आहे. तथापि काही नावांचा तलास लावण्याचे काम अद्यापपर्यंत पूर्ण झालेले नाही.’ याबद्दल स. म. दिवेकर दिलगिरी व्यक्त करतात. पण शहाजीने शिवरायांच्या शिक्षणासाठी जे काही विख्यात शिक्षक पाठवले त्यांची नावे अद्याप कोणालाही माहिती नाहीत. या अनामिक शिक्षकांचा संदर्भ जयसिंगराव पवार देतात, पण त्यांची नावे- गावे शोधून काढण्याची निकड त्यांना वाटत नाही. त्यामुळे जयसिंगराव पवार याबद्दल अधिक संशोधन करतील, अशी शक्यता फारच कमी आहे. शिवभारतात परमानंद शिवाजीच्या शिक्षणाच्या संदर्भात दादोजी कोंडदेवाचा उल्लेख टाळतो म्हणून जयसिंगराव पवार जर त्याला शैक्षणिक पदावरून हटवणार असतील तर मग चौथीच्या पुस्तकात ‘शिवाजीचे शिक्षण’ सांगताना त्यात पुन्हा ‘दादोजी कोंडदेवाची कामगिरी’ का घुसडली? म्हणजे गंमत बघा, दादोजीला गुरुपदावरून हटवण्यासाठी शिवाजीनंतर शंभर वर्षांनी लिहिल्या म्हणून बखरी नाकारायच्या आणि आपल्यावर जातीयतेचा आरोप येऊ नये म्हणून पुन्हा बखरीतीलच मजकूर उचलून वापरायचा, असा दुटप्पीपणा जयसिंगरावांनी चालवला आहे. शिवभारतात जिजाबाईंचा जुजबी उल्लेख आहे. पण ‘शिवछत्रपती’मध्ये जयसिंगराव पवारांनी खास जिजाबाईंसाठी ‘शिवरायांचे शिक्षण’ हे प्रकरण आणले आहे. राज्याभिषेकाचे वर्णनच शिवभारतात नाही. पण चौथीच्या क्रमिक पुस्तकात शिवराज्याभिषेकाला भर दरबारात जिजाबाई हजर असल्याचे चित्र दाखवले आहे. (शिवछत्रपती, एक अपूर्व सोहळा : पृष्ठ ८३) पण याला पुरावा काय? राज्याभिषेकाच्या वेळी भर दरबारात जिजाबाई उपस्थित असल्याचा उल्लेख शिवभारतात तर नाहीच (कारण शिवभारतात इ. स. १६६१ पर्यंतचाच शिवाजीचा इतिहास आलेला आहे. त्यामुळे शिवराज्याभिषेकाचे वर्णन त्यात येण्याचा प्रश्नच उद्भवत नाही.) पण अन्य कोणत्या बखरीतही नाही. डॉ. जयसिंगराव पवारांच्या बखरीत मात्र शिवराज्याभिषेकाच्या वेळी भर दरबारात जिजाबाई सिंहासनारूढ झालेल्या दाखवल्या आहेत. शहाजीने काही शिक्षक पाठवले व त्यांनी शिवाजीला विविध विषय शिकवले असा उल्लेख शिवभारतात येतो. त्यामुळे या शिक्षकाकडून शिवाजीचे शिक्षण झाले असे म्हटले तर ते एक वेळ समजू शकते. पण ‘या अध्यापकवर्गावर देखरेख होतच असेल तर राजमाता म्हणून जिजाबाईंची होईल. शिवराय पुणे जहागिरीत आले तरी त्यांचे शिक्षण जिजाबाईंच्या देखरेखेखाली चालूच राहिले.’ (शिवरायांचे शिक्षण, पृष्ठ २६) हे सर्व संदर्भ जयसिंगरावांनी कोठून मिळवले? ‘हा घ्या अस्सल पुरावा’ म्हणून ज्या परमानंदाच्या शिवभारताचा उल्लेख जयसिंगराव करतात त्या शिवभारतात ‘शिवाजीचे शिक्षण जिजाबाईंच्या देखरेखीखाली झाले’ असा कोठे चुकूनही उल्लेख आढळत नाही. याच्या उलट शिवभारतात शिवाजीच्या बालपणाच्या संदर्भात पुढीलप्रमाणे उल्लेख आढळतात : ‘जो प्रभू स्वत: सातही लोकांचा आधार आहे तोसुद्धा दाईचे बोट धरून उठत असे.’ (अध्याय ७, श्लोक १२, पृष्ठ ६१) ‘आपल्या हस्तकमलांनी डोक्यावर धूळ उठवून घेऊन वाडय़ाच्या दरवाजापुढे खेळणाऱ्या त्या बालकास शिस्त लावण्यास आलेली दाई त्यास पाहून स्तब्ध होई.’ (अध्याय ७, श्लोक १५, १६, पृष्ठ ६२) ‘दाई टाळ्या वाजवू लागली की त्याची गंमत वाटून तो हास्यवदन करून अनेक प्रकारे नाचूबागडू लागे.’ (अध्याय ७, श्लोक १७, पृष्ठ ६२) ‘ज्याने ब्रह्मदेवाला लक्षणासह वेद पढविले तो स्वत: दाईच्या तोंडून निरनिराळे शब्द शिकत असे.’ ‘इच्छिलेले पुरविणारा तो खुषीत आला असता आपल्या अंगावरील दागिने भराभर उतरून दायांना देत असे.’ (अध्याय ७, श्लोक १८, १९, पृष्ठ ६२) ‘तो जवळ उभा राहून एकदम वाघासारखी गर्जना करून आपल्या प्रेमळ दाईससुद्धा भेडसावीत असे.’ (अध्याय ७, श्लोक २३, पृष्ठ ६३) ‘बोटांनी दटावणे इत्यादी उपायांनी दायांनी त्यास मनाई केली तरी तो शहाजीचा पुत्र त्या त्या बाललीलेत गर्क होई.’ ‘‘खा’ म्हटले तरी खात नसे, ‘पी’ म्हटले तरी पीत नसे आणि दायांनी त्यास आळवून ‘नीज’ म्हटले तरी तो निजत नसे.’ (अध्याय ७, श्लोक ३३, ३४, पृष्ठ ६४) म्हणजे शिवभारतात कवी परमानंद शिवाजीच्या बालपणी दायांचे योगदान नमूद करतो. (जवळ जवळ ९-१० श्लोक तो खर्ची घालतो.) पण जिजाबाईच्या शिक्षणातील योगदानाबद्दल एखादा श्लोक तो लिहीत नाही. याचा अर्थ शिवाजी महाराजांचे शिक्षण दायांच्या देखरेखीखाली झाले असा लावायचा का? परमानंद शिवाजीचा समकालीन असूनही ‘शिवरायांचे शिक्षण जिजाबाईच्या देखरेखीखाली चालूच राहिले, याबद्दल एखादा श्लोकही त्याला लिहावासा का वाटला नाही? शिवाजीच्या शिक्षणाच्या संदर्भात जिजाबाईचा उल्लेख परमानंदाच्या ‘शिवभारत’मध्ये तर नाहीच, पण समकालीन असलेल्या ‘सभासद बखर’मध्येसुद्धा नाही. ‘सभासद बखर’मध्ये जिजाबाईचा उल्लेख पुढीलप्रमाणे फक्त तीन वेळाच येतो : (१) ‘जिजाऊ आऊचे पोटी शिवाजीराजे जन्मले’ (सभासद बखर : संपादक हेरवाडकर, पृष्ठ ३) (२) ‘दादोजी बेंगरुळास शहाजीचे भेटीस गेला. त्याचे बरोबर राजेश्री शिवाजी व जिजाबाई आऊऐशी गेली.’ (सभासद बखर : हेरवाडकर संपादित : पृष्ठ ४) (३) (अफजलखान वधापूर्वी) राजे जागे होऊन जिजाबाईआऊस बोलावून आणून स्वप्नाचे वर्तमान सांगितले.’ (सभासद बखर : संपादक हेरवाडकर, पृष्ठ १२) शिवरायांच्या विवाहाबद्दल डॉ. जयसिंगराव पवार म्हणतात, ‘शिवराय चौदा वर्षांचे झाले तेव्हा जिजाबाईने त्यांच्या लग्नाची बोलणी सुरू केली.. शिवबाकरता त्या मुली पाहू लागल्या. एक मुलगी त्यांना पसंत पडली. तिचे नाव सईबाई!’ (शिवछत्रपती, शिवरायाचे शिक्षण, पृष्ठ २८-२९) ही ‘बखर’ जयसिंगरावांनी कशाच्या आधारावर लिहिली? कवींद्र परमानंदाच्या ‘शिवभारत’मध्ये, ‘कौमार्यदशा संपून ज्याला नुकतेच नवयौवन प्राप्त झाले आहे आणि मदनासारखे लावण्य अंगी खेळू लागल्यामुळे मनोहर अशा त्या शिवाजीला शीलवती, सती, रमणीय, रूपवती व अत्यंत गुणशालिनी अशी भार्या प्राप्त झाली’ (अध्याय १०, श्लोक ४२, ४३, पृष्ठ ९०) फक्त एवढाच उल्लेख येतो आणि ‘सभासद खबर’मध्ये शिवाजीच्या विवाहाबद्दल फक्त ‘राजियाची स्त्री- निंबाळकर यांची कन्या सईबाई केली होती ती प्रसूत जाहली.’ (सभासद बखर: संपादक हेरवाडकर, पृष्ठ ९) एवढे एकच वाक्य आलेले आहे. परमानंदाचे ‘शिवभारत’ आणि कृष्णाजी अनंत ‘सभासद बखर’ या दोन्ही समकालीन ऐतिहासिक साहित्यांत शिवाजीच्या विवाहाच्या संबंधात जिजाबाईचा सहभाग मुळीच दिसून येत नाही. उलट ‘शिवाजी महाराजांची इच्छा दादाजीने शहाजीराजास पत्रद्वारे विदित करून असे कळविले की, ‘आम्ही इकडे चांगली मुलगी पाहून कार्य आटपून घेतो.’ हा विचार पसंत पडून त्यांनी त्यास संमती दिली. त्याप्रमाणे दादोजीने शिर्के यांची कन्या सईबाई हिजशी इ. स. १६४० मध्ये पुणे मुक्कामी शिवाजी महाराजांचा विवाह मोठय़ा थाटाने साजरा केला.’ (छत्रपती शिवाजी महाराज : केळुस्कर, पृष्ठे ६०). कवींद्र परमानंदाच्या ‘शिवभारत’मध्ये शहाजीचा थोरला मुलगा व शिवाजीचा थोरला भाऊ जो संभाजी त्याच्या विवाहाचे सविस्तर वर्णन आलेले आहे. (अध्याय ८, श्लोक १० ते १६, पृष्ठ ६६; ६७) पण परमानंद समकालीन असूनही त्याने शिवाजीचा विवाह कोणी जमवला? विवाह कसा झाला? याबद्दल अवाक्षरही बोलत नाही. असे का? शहाजीराजांनी शिवाजीचे शिक्षण, जिजाबाईचे संरक्षण व जहागिरीची देखभाल करण्यासाठी दादोजी कोंडदेवाची खास नेमणूक केल्याचा अनेक ऐतिहासिक साधनांत उल्लेख आहे. सुप्रसिद्ध इतिहासकार जदुनाथ सरकार ‘तारीख-इ-शिवाजी’ या ग्रंथाच्या आधारे असे म्हणतात की, ‘शहाजीराजांनी दादोजी कोंडदेवाच्या हाती आपल्या जहागिरीची व्यवस्था इ. स. १६३६ मध्ये दिली तेव्हा त्यांनी त्यास असे सांगितले की, ‘माझी बायको जिजाबाई व पुत्र शिवाजी ही शिवनेरी किल्ल्यात आहेत, त्यास पुण्यास आणून आपल्या देखरेखीखाली ठेव व त्यास लागेल तेवढा पैसा खर्चासाठी दे!’ ज्याप्रमाणे दादोजी कोंडदेवाने पुण्यात जिजाबाई व शिवराय यांना राहण्यासाठी ‘लालमहाल’ बांधून दिला त्याचप्रमाणे शिवरायांच्या विवाहाबाबतही त्याने खटपट केली असणे सहज शक्य आहे. तेव्हा जिजाबाईने शिवाजीच्या विवाहाच्या बाबतीत पुढाकार घेतला असा उल्लेख शिवभारतात तरी येणार कसा? कवींद्र परमानंदाच्या ‘शिवभारत’मध्ये जे आहे तेच प्रमाण मानायचे असा जो निकष दादोजी कोंडदेवाच्या बाबत जयसिंगराव वापरतात तोच निकष ते जिजाबाईला का लावत नाहीत? डॉ. जयसिंगराव पवार परमानंदच्या ‘शिवभारत’चा उपयोग फक्त दादोजी कोंडदेवाचा उल्लेख हटवण्यापुरता करतात. इतर बाबतीत ते मुक्त स्वातंत्र्य घेतात. परमानंदाचे ‘शिवभारत’ समकालीन असेल, पण जयसिंगराव पवार समजतात तेवढे विश्वसनीय मानता येणार नाही. खुद्द जयसिंगराव पवारांनासुद्धा ही गोष्ट अप्रत्यक्षपणे मान्य करावी लागली आहे. कारण ‘शिवभारत’मध्ये दादोजी कोंडदेव, रामदास स्वामी, बाजी प्रभू देशपांडे यांचे उल्लेख नाहीत. तरीपण चौथीच्या पाठय़पुस्तकात या तिघांचाही उल्लेख त्यांना करावा लागला आहे. प्रशासक म्हणून त्याला मान्यता देऊन ‘दादोजी कोंडदेवाची कामगिरी’ हा एक परिच्छेद द्यावा लागला आहे. जयसिंगराव पवार समजतात तसे ‘शिवभारत’ हे शिवाजीचे अधिकृत चरित्र नव्हे. कारण त्यामध्ये इ. स. १६३० ते १६६१ पर्यंतचाच शिवाजीचा इतिहास आलेला आहे. शिवाजीचा ३१ वर्षांपर्यंतचाच इतिहास ‘शिवभारत’मध्ये आलेला असल्याने शिवाजीचे उर्वरित १९ वर्षांचे आयुष्य समजून घेण्यासाठी अन्य ऐतिहासिक साधनांचाच आधार घ्यावा लागतो. त्यामुळे जयसिंगराव पवार समजतात तसे ‘शिवभारत’ला अधिकृत चरित्र कसे मानता येईल? शिवाजीचा जन्म इ. स. १६३० चा आणि दादोजी कोंडदेवाचा मृत्यू इ. स. १६४७चा. इ. स. १६३० ते इ. स. १६४७ पर्यंत म्हणजे जवळजवळ १७ वर्षे दादोजी कोंडदेव शिवचरित्रात वावरत होता. या अवधीत ‘दादोजी कोंडदेवाची कामगिरी’ सांगताना इयत्ता चौथीच्या पाठय़पुस्तकाचे पुनर्लेखन करणारे तज्ज्ञ समितीचे अध्यक्ष डॉ. जयसिंगराव पवार म्हणतात की, ‘जिजाऊ व शिवराय कर्नाटकात असताना इकडे पुणे जहागिरीची व्यवस्था दादोजी कोंडदेव पाहत होते. ते कोंढाण्याचे सुभेदारही होते. ते मोठे इमानी सेवक होते. कारभारात चोख होते; तसेच ते न्यायी होते. त्यांची शिस्त कडक होती. शहाजीराजे व जिजाबाई यांच्यावर त्यांची निष्ठा होती. त्यांनी शहाजीराजांच्या आदेशाने पुण्यात जिजाबाई व शिवराय यांना राहण्यासाठी मोठा वाडा बांधला. त्याचे नाव लाल महाल. शेतकऱ्यांनी शेतीची लागवड करावी, म्हणून दादोजींनी त्यांना काही वर्षे साऱ्याची सूट दिली. त्यामुळे शेते लागवडीस आली. माजलेले लांडगे शेतकऱ्यांना त्रास देत; म्हणून लांडगे मारण्यासाठी त्यांनी बक्षिसे लावली. त्यामुळे बरेच लांडगे मारले गेले. चोरांचा सुळसुळाट झाला होता. दादोजींनी शेतकऱ्यांची पथके उभारली व त्यांचा पहारा बसवला. चोरांचा बंदोबस्त केला. जमिनीची प्रतवारी ठरवून तिच्यावर त्यांनी सारा आकारला. त्यामुळे लोकांना आनंद झाला.’ (शिवछत्रपती : शिवरायांचे शिक्षण : पृष्ठ २५-२६) डॉ. जयसिंगराव पवार जरी आज दादोजी कोंडदेवाला गुरू मानत नसले तरीही वरील- प्रमाणे दादोजी कोंडदेवाची कामगिरी अधोरेखित करतात त्या दादोजी कोंडदेवाचा साधा नामोल्लेखही परमानंद करीत नाही, ही समकालीन ‘शिवभारत’ची विश्वासार्हता निश्चितच कमी करणारी आहे. जो कवींद्र परमानंद आपल्या ‘शिवभारत’मध्ये अनामिक शिक्षक आणि दायांचा ठळक उल्लेख करतो तोच परमानंद सुमारे सतरा वर्षे शिवरायाच्या जीवनात वावरणाऱ्या व अफाट प्रशासकीय कौशल्य दाखविणाऱ्या दादोजी कोंडदेवाला मात्र अनुल्लेखाने मारतो याचे सखेदाश्चर्य वाटते. कवींद्र परमानंदाच्या ‘शिवभारत’ची खबर घेऊन डॉ. जयसिंगराव पवारांनी इयत्ता चौथीच्या इतिहासाची ‘शिवछत्रपती’ बखर लिहावी, हे महाराष्ट्राचे दुर्दैव होय. या ठिकाणी ‘शिवाजीचे गुरू कोण?’ या प्रश्नाच्या संदर्भात शहाजी विरुद्ध दादोजी कोंडदेव किंवा जिजाबाई विरुद्ध दादोजी कोंडदेव असा वाद घालणे व्यर्थ होय. शिक्षक या नात्याचे स्थान वेगळे आहे. दादोजी कोंडदेव यांच्या शिवाजी महाराजांच्या आयुष्यातील योगदानाचा अनुल्लेख योग्य होणार नाही. The fourth book of history is not the name kondadevance Dadoji as Shivaji teacher. But this was Calangutkar Shivaji teacher started to establish it. The chairman of the expert is astonishing to babatitale Jaisingrao Pawar. The fourth standard of Chhatrapati Shivaji Maharaj pathayapustakata lessons of history are the Establishment Hindvi governments. Or pathayapustakala 'Chhatrapati' is the name given. This book was a history of almost 40 years has been the fourth of Maharashtra. New this year is the development of an improved version of it was published balabharatitarphe recently. This version, which was appointed Chairman of its expert committee. Pawar was Jaisingrao. The Committee's guidance of history classes led their fourth pathayapustaka was created eight languages. This book was created tremendous storm alterations. Especially the Shivaji Maharaj gurupadavaruna Dadoji kondadevancam name vagalalyabaddala Dr. Jaisingrao Pawar found bhovaryata name dispute. "The fourth book in the history of the Dadoji kondadevace name gurutvapadavaruna skip to crack" in the stage of some of karanyaparyanta charges. Fourth of historical pathayapustaka   Dr. Corporation. Pawar has been the target of criticism because it is all Jaisingrao president. On the contrary, the fourth class of the committee that changed the history of pathayapustakatila pressure on the whims of someone or someone's nasuna is based on contemporary evidence of that Pawar had revealed Jaisingrao. Media every day, "Pawar today Jaisingrao what khabarabata?" Is the question being raised. And what is the question of the origin of all these allegations pratyaropam gadarolanta? It should be explained clearly. Dr. Jaisingrao Pawar khabarabata that the standard Fourth of history pathayapustakatuna they Dadoji kondadevance academic mentor as previous pathayapustakata that, Dadoji kondadevam supervision Shivaji education is mentioned that it was him except, 'Shivaji Education ShahajiRaje had supervision' was a new mention. Excluding this context, but the image is cut kondadevance Dadoji picture ShahajiRaje. This is Dr. Dadoji Konddeo was not Shivaji teacher. Jaisingrao informed Pawar. This is the opinion of many that were actually Dadoji Konddeo was Shivaji teacher. They do not mind to be jayasingaravancehi. But once this Jaisingrao Pawar Shivaji's guru Dadoji Konddeo it was that was said. How this suddenly changed their mind, this is the point to go on many eyebrows. Kolhapur Shri Chhatrapati Shahaji while working as head of the department and appointed for the examination of college history and C MA of Mumbai. Jamnadas and made famous by the book 'Shivaji guru Dadoji Konddeo there was' it was said. They say what they read in the book of Dadoji kondadevambaddala. Dr. book. Jaisingrao says Pawar, "This house was kulakanryapana village received malojirajanni of Dadoji kondadeva. When the house was too old relationship dadojica Bhosle. E. C. 1 9 36 in Karnataka before the state's responsibility to look after the family when sahajiraje been and they had to stand in your jahagirici Dadoji away .. on the ladhayammule ShahajiRaje jahagira had become bleak. She dadojine performance to enrich. And even if he had made arrangements apt Shivaji kings of education. Tyacyasarakhya vyavaharajnani and honest karabharyakaduna Maharaj took lessons in primary administrative and laid the foundation for our schools and colleges were not ajacyasarakhya kartabagarica .. era. Gharandaja was appointed as a teacher in your child's special Maratha house. Shivaji Maharaj was a son jahagiradarace record. The education system must be functioning and that politics had dadojine .. Historian Shri Shivaji Maharaj's education. Tryam. Martens. This sejavalakara say, 'Dadoji Konddeo of siksekhali this Muslim rajyapaddhatice Write education received uttamapaiki. He must have had to study thodebahuta Persian and Urdu languages! .. Since forever king with Dadoji the while looking management jahagirica Calangutkar of the administrative lessons been getting them .. rajyakartyanjavala can not protect strafe Unless pundalokance are glad and the poor, gave add Maharashtra Chapter dadojine .. by influencing the mind Maharaj daily rajyakarabharatila dadojici udaharane cultured gelyasivaya not left. Dadoji Konddeo good, upright and godly minded man was. Everyone should be entrusted with the performance of his job honestly for yourself, look at it because it was not a lie .. because it is found that this ideal morality with teachers karabharatahi milalyamuleca their next king. He made a number of improvements put in the jahagirici Calangutkar .. and the company was doing all this Dadoji Shivaji. So the training received .. dadojikaduna Shivaji balavayataca inheritance and bhaubandaki were several shriek jahagirita. His decision to give responsibility to the grandfather as the steward jahagirice. Shivaji Maharaj was given a hearing and decision on such occasions tantayanci sit in front of their coats on. While doing all this, Maharaj was great is their training might cause .. Summary jijabaisarakhi mother and teacher Dadoji kondadevasarakha Maharaj labhalyamule their place of pride, svadharmanistha, nitidhairya, courage, bravery, skill judge, was created mutsaddegiri points ahead of him with the necessary growth and rulers etc. Maharashtra and appreciative of the great king! ' (US power emerged: Dadoji Konddeo Sir, page 100 to 102) The yield very little long, but Dr. According kondadevambaddalaci Dadoji Jaisingrao Pawar made the reader know as panktiprapanca. What does not prove that there was a teacher on utaryavaruna Shivaji Dadoji Konddeo? But suddenly, it was just the best Dadoji Konddeo administrator "in the new 'holy' How did Jaisingrao Pawar? Pawar says Jaisingrao while revealing whether, around 30-32 years ago I Sivakasi on US power rise was gradual MA wrote a book called. I had mentioned it as dadojica teachers. This study was based on my book sivacaritram available. He was not certain my research books. As it was mentioned in the book that I wrote the book on the books of the time they are written sequentially to 1 in 9, 77. James Lane after the case came before the dadojica question airani time I checked out all the contemporary tools. And that became my opinion that specific study, there was no guide or guru Dadoji Konddeo there Shivaji. As mentioned I have not found any contemporary tools. So yesterday. A public seminar in Pune on 24 April 2006, Shivaji's guru Dadoji Konddeo there was "not just my opinion that was mentioned earlier. It was at that time, I was wrong, I have now promised. How to say I will always come along when my junanca new resources today? What is the most reliable tool in the hands of our opponents mean that after an old historian nondavavita your opinion? ' Jayasingaravanca this clarification was surprised to read us. Do not believe anybody. MA PH. D. The book is written sequentially to a historian for the examination of MA. That they should practice writing exhaustive. "Based on the book, as it was mentioned in the book written gradual. '' Which means when he wrote a book that was the basis of his book. Many of the books they did not practice at that time? Dr. Pawar Jaisingrao not merely the author, they are history researchers. "Shivaji's guru Dadoji Konddeo is not 'the interview Jaisingrao Pawar after 30 years and even though it was two years ago,' Who Shivaji's guru?" This argument has been going on since long ago. Jayasingaravanni when the 'Marathi power rise "at that time and tyapurvihi wrote the book' Shivaji guru Dadoji Konddeo is not 'deny that there were many people. Was it not necessary that all of the study of the history books as a researcher and opinions Jaisingrao Pawar? The study will be made at the time that Pawar Jaisingrao all matamatantaranca definitely. Or abhyasaantica they Dadoji Konddeo there Shivaji teacher was that your opinion will be made. Maybe that was insufficient time to study them and changed their opinion this will be after the complete study, but this change was to be 30-32 years old, so for the longest time of Java? James Lane chapter udbhavalyavaraca Jaisingrao Pawar found time to study the issue? Why were not they, despite history researchers to study the issue of 25-30 years? Late the judgment, but it Up jayasingaravanna contemporary tools and dhundalali aitihasika all the time out of your work vyapatuna huge. And fourth, they changed their opinions or tapasaanti new pathayapustakata 'printed'. He brought a new historic resources moved. She is supposed to bring the historic resource waste jayasingaravanni? If kavindra paramanandalikhita 'sivabharata is kavyagrantha. Now say how the new historical resource? 'Very reliable contemporary means as Jaisingrao which paramanandakrta' sivabharataca mentioned that and we did pathayapustakacam rewrite history on the basis of the fourth classes 'that says kavindra paramanandakrta' sivabharata the original Sanskrit granthacam translation and editing Sadaashiv Mahadev DIVEKAR by isa . 1 9 27 midway was brought to light. The 'first US version sivabharataci Category 1 9 27 salica has been published. Is available in about 80-82 years from now, he has been a historical resource Jaisingrao Pawar 'new tool called "How? About 30-32 years ago, when the MA Marathi power rise this book Dr. gradual. Pawar wrote at that time Jaisingrao paramanandakrta 'sivabharatace version were not available? However, Shivaji's guru Dadoji Konddeo there were "so Dr. mind. Pawar had expressed Jaisingrao. Pulakhaluna so suddenly changed their opinion on the last day to carry water, what shall we say this? Pawar was 30-32 years Jaisingrao Marathi power rise "book study by MA students And will fall out. He 'Dadoji Konddeo was Shivaji's guru. Shivaji was under the supervision of their education! '' So he studied. Children of the children of students coming out of the sub Pawar Jaisingrao will be a lesson to learn the history of the new standard is changed, the fourth jyancyasamora. They say that, '' the guru of Shivaji Dadoji Konddeo was not there. They do not know who they are navesuddha! '' Dadoji Konddeo was not Shivaji's teacher? Dr. creating sambhramavastha generation two about it. Jaisingrao are Pawar. History will never forgive them about it. On the basis of the fourth sivabharata Jaisingrao Pawar has been rewriting the history pathayapustakace that while Dr. glory lekhanasandarbhata history sivabharataca. Jaisingrao says Pawar, '' This sivacaritrace sivabharata is a contemporary and very reliable tool. Bliss sivakalinattva has been proven many evidence. Since you say that ecstasy is given crafted poetry of Shivaji and his credibility was repeatedly suffix does not matter, because you understand that it is an official character Shivaji. Bliss was nearly sivacaritraci information and can be found in the book that honestly stated kelyacehi. Other reliable information confirmed the device, so the book reveals. '' 'Sivabharata' not to be contentious about this sivacaritrace is a contemporary medium; But they 'official Shivaji character ", that is not to be. Sivabharata in a total of 32 chapters, which has been in part through access from birth Calangutkar srngarapurata Shivaji. Is born From 1661 has been the source. Category 1661 At the age of 31, Shivaji was. Shivaji's been 31 years of age or sivabharatata paryantacaca history. Write born 1630 to 1680 and died of. Is born 1661 to 1680, or 1 or 9 years old, has not been the history of Shivaji sivabharatata. This TANAJI malusareca mentioned, but not simple naming Dadoji kondadevaca. Category Paryantacaca 1661 has been part of it.